Van legendes als Miles Davis en John Coltrane tot hedendaagse artiesten van eigen bodem zoals Pink Oculus en Zwart Licht – in ‘Kemet’ toont het Rijksmuseum van Oudheden welke grote inspirerende waarde de Afrikaanse oudheid heeft voor hedendaagse muziekgenres als hiphop, jazz, funk, soul, reggae, afrobeat en r&b. Soms is dat alleen voor de entertainmentwaarde, maar vaak gaat het dieper: een groot aantal zwarte artiesten voelt zich empowered door de rijke geschiedenis van hun voorouders. Zij willen hun publiek inspireren en laten zien dat een Afrikaanse afkomst iets is om trots op te zijn.

© Charlotte Franenberg

Aan de hand van vier thema’s (Egypte en Afrika, koningschap, spiritualiteit en de toekomst) neemt de tentoonstelling je mee langs ruim zeventig jaar muziekgeschiedenis en natuurlijk langs de rijkdom van de Oud-Egyptische cultuur. Bij binnenkomst begroet rapper Typhoon je op een videoscherm en vervolgens leidt hij je rond via de audiotour, compleet met muziekfragmenten. Op de muren zie je visuals die gebaseerd zijn op bekende platenhoezen van verschillende artiesten. Al dwalend door de verschillende zalen kom je langs uiteenlopende objecten zoals platenhoezen, kostuums, sieraden, videoclips, oude boeken, tabletten met hiërogliefen, een sarcofaag en andere Oud-Egyptische voorwerpen. De bochten, tunnels en doorkijkjes in de expositieruimten zijn hints naar de architectuur van Egyptische tempels en koningsgraven en het kleurrijke karakter van de inrichting is geïnspireerd op jazzmuzikant Sun Ra, die ook uitgebreid aan bod komt.

Het zwarte
Het Oud-Egyptische woord ‘Kemet’ betekent letterlijk ‘het zwarte’. Het is de naam waarmee de oude Egyptenaren hun land omschreven. De kleur zwart zagen zij vooral als een symbool van vruchtbaarheid, vanwege de zwarte grond die vruchtbaar werd door de overstroming van de Nijl. Dit koninkrijk in Afrika ontstond rond 2900 voor Christus en heeft maar liefst drieduizend jaar bestaan. Sommige muzikanten gebruiken liever de naam ‘Kemet’ in plaats van de Europese naam ‘Egypte’, die uit de Grieks-Romeinse geschiedschrijving komt. Hiermee benadrukken ze hun verbondenheid met die oude cultuur zélf, die voor de hele Afrikaanse diaspora staat, in plaats van met de Europeanen die over Egypte schreven. Bovendien zien deze muzikanten het woord ‘Kemet’ als aanwijzing dat de Egyptenaren oorspronkelijk zwart waren.

© Charlotte Franenberg

Van toonladder tot feministisch statement
Die verbondenheid kan op uiteenlopende manieren tot uiting komen. Soms noemt een bandlid zich naar iets Egyptisch en dat is alles. Andere artiesten werken de link met Egypte juist tot in de diepte uit. Jazzmuzikant Sun Ra bijvoorbeeld, ontleent zijn naam aan de Egyptische zonnegod, daarnaast komt de Egyptische inspiratie terug in zijn lyrics, bandkostuums en zijn hele afrofuturistische filosofie rondom zichzelf en zijn muziek. Zangeressen als Nina Simone, Tina Turner en Lauryn Hill maken een feministisch statement door hun verwantschap met Egyptische koninginnen te tonen. Deze koninginnen verbeelden niet alleen een schoonheidsideaal, maar kun je ook zien als zwarte feministische rolmodellen. Zangeres Erykah Badu maakte een nummer over contact hebben met je voorouders, waarin ze een chant met Oud-Egyptische woorden verwerkte. Sommige muzikanten hebben tattoo’s of sieraden met Egyptische symbolen, zoals het oog van de god Horus of het Ankh-teken dat onsterfelijkheid symboliseert. Een band als Earth, Wind and Fire gebruikte meermaals referenties naar het oude Egypte in hun artwork en werkte met traditionele Afrikaanse instrumenten. In de audiotour vertelt Typhoon over Afro-Amerikaanse en Afro-Caribische artiesten die ritmes en zangpatronen uit het oude Egypte in hun muziek verwerken. Ook bespreekt hij jazzmusici als Miles Davis en John Coltrane, die hun albums en nummers niet alleen Egyptische namen gaven, maar ook experimenteerden met ritmes en toonladders die typisch zijn voor veel Afrikaanse muziek.

Hotep
Ook Nederlandse artiesten laten zich inspireren door Kemet. Dat geldt niet alleen voor rapper Nnelg, die in opdracht van het Rijksmuseum van Oudheden speciaal voor deze tentoonstelling het nummer ‘Kemet’ schreef. Zo zien we bijvoorbeeld de clip van ‘Koningsdag’ van Zwart Licht, waarin rapper Winne de groet hotep uitspreekt. De letterlijke betekenis van het woord is zoiets als ‘offer’, en dat zien we weergegeven op een steen met hiërogliefen die onder het videoscherm tentoongesteld is. Zoals Winne het woord hier gebruikt, betekent het trouwens meer iets als ‘moge je in vrede zijn’.

© Charlotte Franenberg

Dodenmasker
Er zijn zoveel verhalen en uiteenlopende invloeden te zien. Een opmerkelijk voorwerp is bijvoorbeeld de sculptuur van Dave Cortes, die hij maakte naar aanleiding van de plaat ‘I can’ van Nas. In 2009 liet de rapper zichzelf op de albumhoes afbeelden als Toetanchamon, maar door tijdsdruk was Cortes toen genoodzaakt het dodenmasker van minder duurzame materialen te maken. Daardoor is er van dat beeld niets meer bewaard gebleven. Ter gelegenheid van het twintigjarig jubileum van de plaat kreeg hij de gelegenheid om een nieuwe versie te maken. Deze keer een hoogwaardige sculptuur van echt goud. Tegenover het masker staat in een vitrine de kraag die Eddie Murphy droeg als Egyptische koning in de videoclip van Michael Jacksons ‘Remember the time’. Niet zomaar een clip, maar een korte film van ruim negen minuten uit de hoogtijdagen van MTV. Het grappige daaraan is nu juist weer dat die kraag eerder is gebruikt in films die een heel westers beeld van het oude Egypte neerzetten, terwijl Jackson juist een meer ‘zwart’ beeld in zijn clip laat zien. Zo geeft de video meerdere tijdslagen weer.

Indrukwekkend zijn ook de videofragmenten van interviews met artiesten die vertellen welke rol het oude Egypte voor hen heeft als het gaat om spiritualiteit. Ray Fuego vertelt bijvoorbeeld dat hij leeft volgens de regels van Maät. Daarom draagt hij een tattoo van haar op zijn voorhoofd.

Wie aan het eind van de tentoonstelling zelf nog even wat inspiratie kwijt moet, kan terecht in een soort karaokebar annex dansruimte om even lekker los te komen na al deze informatie.

Tweeledig leerzaam
Het mag duidelijk zijn dat de oude cultuur van Kemet ook vandaag de dag nog van invloed is op een rijk palet aan culturele, met name muzikale uitdrukkingen. Het Rijksmuseum van Oudheden probeert met deze tentoonstelling jongere bezoekers te trekken, die normaal niet zo snel naar een museum zouden gaan. Het grappige is dat voor wie minder bekend is met deze muziekgenres, de educatieve waarde van de tentoonstelling tweeledig is. Niet alleen leer je er veel over de rijkdom van de mythologie, taal, cultuur, gebruiken en overgebleven voorwerpen van het oude Egypte, maar ook krijg je inzicht in hoe gelaagd genres als hiphop of r&b eigenlijk kunnen zijn.