Even terug naar 7 september van dit jaar: na wekenlang juridisch getouwtrek wordt de eerste editie van eilân afgelast, vijf dagen voor de eerste editie van het festival van start moet gaan op Terschelling. In een zaak die door eilandbewoners aangespannen is, laat de rechter zwaar meewegen dat een onjuiste rekenmethode is gebruikt om de stikstofuitstoot van het festival te berekenen. eilân is daardoor niet in staat te garanderen dat het festival geen schade toebrengt aan het beschermde Natura 2000-gebied dat een groot deel van Terschelling beslaat. Ook het verplaatsen van een van de podia brengt daar geen verandering in.
eilân is natuurlijk niet het eerste festival dat de strijd moest aanbinden met omwonenden. Kijk maar naar het Friese Welcome To The Village, dat al jaren worstelt met Stichting Groene Ster Duurzaam. Welcome To The Village, dat op ongeveer twee kilometer van Natura 2000-gebied Grote Wielen plaatsvindt, moest tot nu toe vooral terrein inleveren op het gebied van geluid, maar stikstof was dit jaar ook al een item voor het festival.
Welcome To The Village heeft daarbij het geluk dat Grote Wielen een van de 42 Natura 2000-gebieden in Nederland is die niet zijn aangemerkt als stikstofgevoelig, vertelt festivaldirecteur Ruben Bosch. 'Dat heeft de rechter bepaald. De provincie heeft ook onderzoek gedaan naar het gebied in het algemeen, bijvoorbeeld ook naar de ringweg die langs het gebied loopt. Daaruit is gebleken dat de stikstofdepositie in het gebied vele malen hoger zou mogen zijn dan hij nu is. Een festival kan dat nooit zodanig doen toenemen dat het depositieniveau niet meer toelaatbaar is.'
Waar Welcome To The Village overleefde, sneuvelde eilân, onder meer vanwege gebrek aan zulk gedegen onderzoek. Het festival sluit zich daarmee aan in een lange rij van projecten die getroffen zijn door de stikstofcrisis die Nederland momenteel in zijn greep houdt. Die crisis komt voort uit de afschaffing van het Plan Aanpak Stikstof (PAS) dat in 2013 door een overgrote meerderheid werd aangenomen in de Tweede Kamer. Vanaf 2015 deelde de overheid op basis van het PAS toestemmingen uit aan activiteiten die stikstof uitstoten in en in de buurt van beschermde Natura 2000-gebieden.
Belangrijk voor festivals was dat het PAS een generieke vrijstelling op de vergunningsplicht bevatte voor alle activiteiten die zorgden voor een stikstoftoename van minder dan één mol in een Natura 2000-gebied. 'Dat is best veel', vertelt Marieke Kaajan, die zich als advocaat richt op bestuurs-, omgevings- en natuurbeschermingsrecht. 'Als je een kortdurend evenement organiseert, kom je daar waarschijnlijk niet boven. Dan had je dus geen vergunning nodig.'
Had inderdaad, want het PAS is niet meer wetsgeldig. In november 2018 oordeelde het Europese Hof van Justitie al dat het PAS in strijd is met de Euroepse Wet natuurbescherming, in mei zette ook de Raad van State een streep door het beleid. In principe geen slecht nieuws, volgens Tijl Couzij, die namens Lab Vlieland betrokken is bij de verduurzaming van Into The Great Wide Open, dat plaatsvindt vlakbij een Natura 2000-gebied op Vlieland. 'De regelgeving rondom Natura 2000-gebieden wordt vanuit Europa bepaald, vanuit een soort gemiddelde. In Nederland hebben we 160 van zulke gebiedjes. Bijna overal waar je iets wilt bouwen, zit je in zo'n gebied of er tegenaan. Daarom is het PAS bedacht, een boekhoudkundige truc waarmee je over de stikstofnorm mocht als je een plan had om in de komende jaren maatregelen te nemen om die uitstoot te beperken. Op die manier werden er vergunningen verstrekt en konden er dingen die volgens de Europese regelgeving normaal niet vergund zouden zijn.'
Van een vrijstelling op vergunningsplicht is nu dus geen sprake meer. Kaajan: 'Als je nu iets doet waardoor je stikstof toevoegt aan een Natura 2000-gebied dat al overbelast is, moet je ecologich beoordeelen of dat aanvaardbaar is en heb je een natuurvergunning nodig.' Die natuurvergunning wordt verleend op basis van de Europese Wet natuurbescherming, een kader dat verder volledig losstaat van provinciale of gemeentelijke bestemmingsplannen waarin richtlijnen voor festivallocaties zijn vastgelegd. 'Je moet aan beiden voldoen', legt Kaajan uit. 'Zelfs als een bestemmingsplan zegt dat iets mag, kan de Wet natuurbescherming zeggen dat het niet mag.'
(tekst gaat verder onder de foto)
Deze zomer werd de eerste editie van eilân last minute afgelast. Reden: de rechter achtte het festival niet in staat te bewijzen dat het geen schade zou toebrengen aan het nabijgelegen Natura 2000-gebied op Terschelling, bijvoorbeeld in de vorm van stikstofdepositie. Gaan meer festivals last krijgen van de stikstofproblematiek die in Nederland heerst?
Stikstof
Strikt genomen hebben we niet te maken met een stikstofcrisis. Stikstof komt van nature in de lucht voor en is zelfs onmisbaar. Het bevordert de groei van planten en is een bouwsteen van ons lichaam. Maar stikstof kan zich ook hechten aan andere atomen. Dan ontstaan reactieve verbindingen, zoals ammoniak en stikstofoxide.
Een overschot aan zulke verbindingen vormt momenteel het grootste probleem waar de Nederlandse natuur mee kampt. In liefst 118 van de 160 beschermde Natura 2000-gebieden wordt de biodiversiteit aangetast door het overschot: essentiële schimmels verdwijnen erdoor, net als bijzondere plant- en diersoorten.
Het goede nieuws voor festivals: alle vergunningen die nog via het PAS toegekend zijn, blijven geldig. Maar alle vergunningsaanvragen die op basis van het PAS waren gedaan en nog niet waren afgerond, werden afgewezen. Daardoor liggen momenteel bijna 18.000 bouwprojecten stil, van Lelystad Airport tot de A27 bij Utrecht en de keuken van je buurvrouw. eilân viel wat dat betreft op een ongelukkig moment: door de afschaffing van het PAS veranderde de vergunningsprocedure relatief kort voor het festival. Uiteindelijk bleek de juiste natuurvergunning niet aangevraagd te zijn.
Inmiddels werkt de overheid aan een nieuw plan van aanpak, dat het naar verwachting binnen nu en een halfjaar presenteert. Een adviescollege onder leiding van oud-VVD-minister Johan Remkes leverde afgelopen maand al een stevig rapport af, waarin werd aangespoord tot noodmaatregelen zoals de verlaging van de maximumsnelheid en de inkrimping van de veestapel.
Het is nog onduidelijk hoe de nieuwe regelgeving er precies uit zal zien: de mogelijkheden tot toestemmingsverlening die de overheid nu biedt zijn met name gericht op bedrijven die werken met permanente structuren en zaken van groot openbaar belang, niet op tijdelijke festivals. Marieke Kaajan verwacht in ieder geval niet dat er opnieuw sprake zal zijn van een vergunningsvrije grens. 'Ik snap dat iedereen dat graag wil, want het zou heel praktisch zijn. Maar zo'n grens komt er alleen als je voor alle 118 stikstofgevoelige gebieden kunt motiveren dat de gekozen grens ecologisch te rechtvaardigen is. De Raad van State zegt immers heel duidelijk: je moet per natuurgebied kijken hoe gevoelig het is, hoe goed of slecht het er nu gaat en wat het nog aan kan.'
'De vervolgvraag is dan: wat zijn de consequenties voor een evenement?', vertelt Kaajan. 'Omdat een evenement vaak leidt tot een toename van stikstofdeposite op een al overbelast natuurgebied, zal zo'n evenement een vergunning aan moeten vragen. Daarin moet je de vraag beantwoorden hoe erg het is dat je twee, drie, vier dagen extra stikstof toevoegt aan zo'n gebied. Dat hangt dan weer af van het gebied en de grootte van het festival. Het is nogal een verschil of je de GP van Zandvoort gaat organiseren of een evenement waar honderd mensen op de fiets naartoe komen. Ik denk dat je best kunt zeggen: een tijdelijk evenement van beperkte omvang, ja. Twee dagen een beetje extra stikstof, dat leidt waarschijnlijk nog niet echt tot een hele zichtbare aantasting van natuurgebieden.'
'Twee dagen een beetje extra stikstof leidt niet tot een hele zichtbare aantasting van natuurgebieden.'
Maar hoe stoot een festival dan eigenlijk stikstof uit? En wat kan het daaraan doen? 'De uitstoot van festivals zit vooral in alles dat te maken heeft met de verbranding van fossiele brandstof', vertelt Couzij. 'In het gebruik van aggregaten bijvoorbeeld, en in vervoer.' Zowel Into The Great Wide Open als Welcome To The Village gebruikt al geen dieselaggregaten meer. De twee festivals zijn, samen met bijvoorbeeld DGTL, voorlopers op het gebied van duurzaamheid. Maar, zo legt Couzij uit, dat betekent niet per se dat ze ook een voorsprong hebben in het terugdringen van hun stikstofuitstoot.
Veel festivals hebben zich tot nu toe namelijk vooral gericht op het terugdringen van hun CO2-uitstoot. 'Bij CO2 maakt het niet zo veel uit waar je het wel of niet uitstoot, als je het maar ergens niet uitstoot', vertelt Couzij. 'Dat gaat op in het algemene systeem. Bij stikstof gaat het juist om lokale depositie.' Maatregelen die festivals treffen om hun CO2-uitstoot te verminderen hebben dus niet of nauwelijks zin op het gebied van stikstofdepositie. Into The Great Wide Open werkt bijvoorbeeld met fuel replacement: het festival laat elders ter wereld vliegtuigen op duurzame kerosine (die vooralsnog alleen in Los Angeles te tanken is) vliegen om zo het gebruik van fossiele kerosine - en dus de uitstoot van fossiele CO2 - voor de vluchten rondom het festival te voorkomen. 'Bij stikstof kun je niet zeggen: we gaan elders minder reactieve stikstof uitstoten, dan gaan we hier meer uitstoten en dan strepen we dat tegen elkaar weg. Het gaat er juist om waar je het uitstoot.'
Wat in dit dossier precies lokaal is, is op dit moment nog onduidelijk. Voor festivals die vlakbij een Natura 2000-gebied zitten is duidelijk dat ze kunnen zorgen voor stikstofdepositie in het betreffende gebied. Maar in theorie zouden ook festivals die op twintig kilometer van een beschermd gebied liggen nog voor extra neerslag in dat gebied kunnen zorgen. 'Zeker als je het hebt over natte depositie via regen en de wind die kant op staat', aldus Couzij. 'De regelgeving die nu wordt gemaakt zou daarin een lijn moeten aangeven.'
De stikstofcrisis voegt een extra uitdaging toe aan de duurzaamheidsstrijd van festivals. 'Als je kijkt waar een festival als Into The Great Wide Open zijn stikstofbeperkende invloed zal hebben, zal dat niet per se in de buurt van het festivalterrein zijn', legt Couzij uit. 'Stel dat een festival 10.000 mensen aan weet te moedigen om minder vlees te eten en daardoor - in theorie - de veestapel laat krimpen. Dan is dat hartstikke goed voor het verminderen van stikstofdepositie rond de betreffende boerderijen en voor de vermindering van broeikasgassen, maar het doet niets voor de lokale stikstofdepositie rond het festival: die koeien die je niet meer nodig hebt, lopen immers niet op Vlieland.'
Ook blauwe diesel, waarmee Into The Great Wide Open een groot deel van haar dieselgedreven transport van spullen en mensen organiseert en waarop het haar aggregaten laat draaien, is voor stikstof niet de eindoplossing. 'Je vermindert je CO2-uitstoot daar aanzienlijk mee, maar je bespaart er maar tussen de 3 en 35 procent van je stikstofuitstoot mee. Een van de opties om al je stikstofuitstoot weg te nemen is volledig elektrisch gaan. Daar zijn we gelukkig ook naar op weg.'