Compleet en complex Compleet en complex

In spanning wachten wij in de raadzaal van het Leidsche stadhuis op het begin van een bijzondere voorstelling. Wij krijgen een korte introductie: het stuk is tijdens de corona-lockdown ontstaan. Anna en Trevor deden toen samen uitgebreid onderzoek naar de mogelijkheden van de basklarinet; de één als componist, de ander als muzikant. Gaandeweg begon er een muziekstuk te ontstaan, doordrenkt van lockdown-thematiek, dat heel goed paste bij Ruka (de hand); een animatiefilm van de Tsjech Jiri Trnka.

Basklarinettist Anna voor de Wind is, op witte handschoenen na, geheel in het zwart gekleed. Ze neemt plaats voor een zwart doek. Op het scherm achter haar zien wij een projectie van alleen haar handen en de prachtige basklarinet: een complex instrument met een imponerende hoeveelheid kleppen.

De stilte waarmee zij het instrument benadert en de rust waarmee ze het in stelling brengt om te gaan spelen, is meteen al muziek.

Componist Trevor Grahl zorgt er voor dat alles technisch soepel loopt. De filmbeelden van Jiri Trnka's animatie-meesterwerk zijn ondertussen verschenen. Anna's spel sluit naadloos aan op de beelden. Trevors compositie verbeeldt het verhaal van het gevecht tussen de kunstenaar en alomtegenwoordige hand met vaak duistere en schurende geluiden. Anna vertolkt de sfeer in het kamertje van de kunstenaar middels lange lijnen; soms schril, warm en aards. Op actie-momenten barst ze uit in ruige arpeggio's.

Kracht aan de beitel
Dan wordt de animatie van Jiri Trnka tijdelijk gestopt. Anna neemt plaats achter een tafel. Op de schermen verschijnen wederom haar witgehandschoende handen, maar nu met schaar en papier. Met liefde en geduld brengt ze met slim vouwwerk de plant uit de film naar onze driedimensionale wereld. Dat gepriegel valt niet mee met handschoenen aan, die dan ook demonstratief ter zijde worden gelegd. Een duidelijke verwijzingen naar iets dat velen in de zaal zich waarschijnlijk al afvroegen: hoe krijgt ze het voor elkaar klarinet te spelen met die dingen aan?

De film gaat weer verder. Met het knipwerk in herinnering loopt alles nu door elkaar. Haar adem wordt de sensuele zucht waarmee de hand de kunstenaar wil betoveren, de kleppen van de verder zwijgende klarinet geven kracht aan de beitel waarmee de kunstenaar een beeldhouwwerk tot stand brengt.

Als dit spektakel voorbij is, duurt het lang voor ik uit de emotie van de film loskom: muziek, animatie en jeugdsentiment rond deTsjechische animatiefilms van televisie vroeger, lopen hopeloos door elkaar. Dit was muziek, virtuositeit, theater, maatschappijkritiek, kunstzinnige beschouwing en humor alles te gelijk en door elkaar.

H.A.N.D.
Anna voor de Wind en Trevor Grahl zijn zo vriendelijk om mij na de voorstelling en het nalopen van de techniek, nog even te woord te staan.

We spreken over de overeenkomsten van de thematiek van de film en de spanning tussen kunst en cultuur en de overheid tijdens de corona-pandemie; over hoe enerzijds muzikanten en componisten hun 'normale werk' niet konden doen, maar anderzijds opeens heel veel tijd hadden om bijvoorbeeld heel diep in een project als dit te duiken.

Dat project lijkt overigens nooit een definitieve vorm te krijgen, in de zin dat zelfs deze (waarschijnlijk) twintigste opvoering weer een nieuwe uitdaging bleek te herbergen. Doordat in de raadzaal de film met de geïsoleerde beelden van Anna niet op groot doek te projecteren bleek, wordt deze op beeldschermen getoond. Het real-time knip- en vouwwerk door Anna blijkt later toegevoegd, omdat de focus van het publiek anders te veel naar de filmbeelden afdwaalt en het uitdoen van handschoenen - in eerste instantie ontstaan uit wanhopige noodzaak - bleek zo'n impact te hebben dat het nu een vast element is geworden. 

Als afsluiter van het gesprek met beide kunstenaars mag ik de 'partituur' zien. Het is een document dat net zo levendig is als de vrije en experimentele ontstaansgeschiedenis van het muziekstuk: er is in geknipt, geschrapt, bijgebkrabbeld. Losse stukken worden met plakband bij elkaar gehouden. Ik zie vrij weinig traditioneel notenschrift. Als ik informeer naar bepaalde ritmische notities vertelt Trevor dat één daarvan een morse-code is die Anna met haar kleppen tikt: H.A.N.D.

Wie een opvoering van dit prachtige muziekstuk alsnog wil meemaken, kan dat doen op 19 juni bij Grasnacht te Amsterdam.

Het hofje waar Lucretia en Ekaterina optreden is een oase, of beter gezegd: een paradijsje dat de aankondiging 'Hemelse Renaissance' eer aandoet. Ook muzikaal sluit die aankondiging aan op het optreden. Het in groten getale toegestroomde publiek is muisstil als Ekaterina helder en trefzeker haar theorbe (een variant op de luit, voorzien van extra bassnaren waardoor het instrument aanzienlijk langer wordt) laat klinken.

De akoestiek op het pleintje is prima. Vanonder een mooie oude boom bereiken stem en theorbe alle luisteraars zonder problemen. Ieder lied krijgt een kleine inleiding: Lucretia vertelt steeds waar het lied over gaat.

De voor onze moderne oren soms weinig vertrouwde frasering is voor beide muzikanten zo eigen dat de eeuwen oude melodieën hun weg naar onze harten vinden.

Lucretia's jeugdige stem is vol intentie, maar die overheerst nooit de muziek zelf. Daar waar zij even de hoge noten mag raken, komt er soms iets mee dat heel direct de emoties van de luisteraars raakt. Ik zie hier en daar in het publiek wat vochtige ogen.

Een bijzonder moment is het als Ekaterina alleen speelt. Alleen het ruisen van de boom en enkele vogels klinken naast haar spel, daarmee juist het tijdloze van de Renaissance-compositie benadrukkend.

Dan is het tijd voor een aantal Surinaamse liederen, die door componist Maurick Reuser speciaal voor Lucretia en Ekaterina bewerkt zijn. We horen duidelijk modernere harmonische structuren en oplossingen. Lucretia zingt met een andere toon: ze klinkt iets warmer en zachter. Haar stem lijkt plots veel breekbaarder.

Als ze daarna namens het tweetal dit optreden afsluit, valt hen beide een daverend applaus ten deel.

Ik heb het geluk dat beide muzikanten even de tijd nemen om wat van mijn vragen te beantwoorden.

Dit is hun tweede Hofjesconcert en ze komen als het aan hen ligt graag volgend jaar weer terug. Het open en directe contact met het publiek en het buiten optreden bevalt hen goed.
Ik vraag hen naar wat hen naar het conservatorium van Den Haag bracht, hoe zij elkaar hebben leren kennen en of zij deze samenwerking nog lang willen voortzetten. Beiden zijn naar dat conservatorium gekomen omdat zij in hun landen van herkomst weinig mogelijkheid zagen zich verder te ontwikkelen. Op het conservatorium bracht de passie voor 'oude muziek' hen samen en zij zijn van plan nog heel vaak samen te werken.

Het risico van projectie ligt natuurlijk altijd op de loer, maar ik vermoed dat we allen mochten meegenieten van een mooie vriendschap de muziek ten goed komt...

Die middag mogen Lucretia en Ekaterina nog éénmaal optreden. Een optreden waarbij de componist nota bene zelf langskomt.

Izhar Elias begint te spelen op een zonovergoten moment. Het was zoeken naar een plekje in het Heilige Geesthofje. Zijn mooie grote gitaarhanden raken de noten spot on. Izhar heeft er voor gekozen echte 'klassieke' gitaarmuziek te spelen en begint met werken van Italiaanse componisten. Als ik later de kans krijg hem te spreken, legt hij uit dat de meeste mensen bij 'klassieke gitaarmuziek' aan Spaanse muziek denken of romantische stukken en dat zijn keuze velen iets 'nieuws' laat horen.

Het publiek luistert aandachtig. Wat we horen is 'compleet' en 'complex'. Een heldere verhaallijn stijgt op, gedragen door een harmonische laag, die weer rust op een verbindende baslijn. Maar... soms nemen de middentonen of de baslijn het verhaal over. Niets is 'eenvoudig' aan deze verder zo vriendelijke en warm klaterende muziek. Het is wonderbaarlijk om te zien en te horen hoe de kundige Izhar de aanslag per vinger passend weet te maken voor wat hij vertellen wil.

Hij lijkt in 'klassieke' zin op een ‘Alleinunterhalter’die met de relatief beperkte mogelijkheden van de gitaar een complete show weet neer te zetten.

De toelichtingen tussen de stukken door maken duidelijk dat Izhar een zeer grote liefde heeft voor de geschiedenis van dit instrument, de composities en alle verhalen die er omheen zijn ontstaan.

Een leuk visueel detail: tijdens het optreden zie ik hoe een hofjesbewoonster met een weelderig kapsel vanaf de eerste verdieping het spel van de gitarist bewondert. Op zich niets merkwaardigs, maar tegen de romantische beeldvorming afgezet een heus filmmomentje. Het gekwetter van de vogels zo aan het einde van middag, maakt het plaatje helemaal af.

Dan kondigt Izhar aan dat hij de Italiaanse componisten laat voor wat ze zijn en naar Wenen overstapt. We worden uitgenodigd om de verschillen te proeven. Het lijkt er op dat we nu meer noten horen, die in gestructureerde blokken staan te wachten tot ze zich in het hofje mogen uiten. En dat doen ze in prachtig gespeelde complexe tokkels of aaneengeregen in virtuoze melodieën.

Grote muziekkennis van een vaste Hofjesgast
Na een slotakkoord dat voldoening schenkt en een warm applaus mag ik nog spreken met Izhar.

Ik kom te weten dat hij vroeger zelf in Leiden woonachtig was en al heel lang betrokken is bij de hofjesconcerten. Zijn eerste optreden als 'hofjes-gitarist' was in 2012.

Als ik hem vraag hoe hij omgaat met het kiezen van stukken voor zo'n middag als deze, treft het me hoeveel muziekstukken de klassieke muzikant wel niet kent, en dat dan ook nog eens verspreid over vele stijlen en tijdperken. Hetgeen niet verwonderlijk is als je bedenkt dat Izhar veertig jaar geleden, op zijn zevende, al is begonnen met spelen.

Dit soort concerten vindt hij heel leuk om te doen omdat het er qua buiten zijn, akoestiek en publiek zo anders aan toe gaat. Er 'alleen voor staan' als gitarist vind hij ook een leuke afwisseling met het spelen van bijvoorbeeld kamermuziek, die hij ook veel speelt. Hij is voortdurend gefocust, hetgeen vermoeiend is, maar ook een grote vrijheid geeft om bijvoorbeeld het tempo te veranderen of het eens net iets anders te doen.