Turven. Er zit niets anders op. Oude en nieuwe line-ups erbij pakken en gewoon tellen. Dat moet je doen om iets zinnigs te kunnen zeggen over de impact van de huidige feministische golf op het muzieklandschap in Nederland. Want dat er van alle kanten druk uitgevoerd wordt op programmeurs van festivals, moge duidelijk zijn. Op conferenties als ESNS, ADE en SXSW wordt erover gesproken op panels, in het Europese initiatief Keychange beloofden festivals zich in te zetten voor betere man-vrouw-verhoudingen, en met felgekleurde stickers zette het activistische initiatief ‘Nein danke’ vraagtekens bij line-ups die volledig uit mannen bestaan. Heeft het zin gehad?
Het antwoord klinkt misschien nog een beetje voorzichtig, maar het mag hardop uitgesproken worden: ja, daar lijkt het op. Er is de afgelopen jaren echt iets aan het veranderen. Noteerde Vice in 2016 nog dat het aantal vrouwen op de Nederlandse podia ‘jammerlijk laag’ was, in 2018 en 2019 noteerden de zeven van de tien festivals die we voor dit artikel bestudeerden een lijn omhoog. Neem bijvoorbeeld Best Kept Secret, met dit jaar 39% vrouwelijke artiesten. ‘Ja, daar zijn we zeker mee bezig’, zegt programmeur Roel Coppen. Maar hij wil zichzelf niet op de borst kloppen: ‘Het is nu ook makkelijker dan een paar jaar geleden. Op een showcasefestival als SXSW zien we veel goede vrouwelijke acts, met name in de indiehoek met bijvoorbeeld Big Thief en Aldous Harding, maar ook een opkomende rapper als Rico Nasty.’
Wat hij hier opmerkt is belangrijk: dit soort showcasefestivals bepaalt namelijk voor een belangrijk deel uit welk aanbod een festivalboeker kan putten, net zoals labels dat doen met het tekenen van artiesten. Dat neemt niet weg dat de discussie bij de programmeurs van Best Kept Secret in de beginjaren helemaal niet speelde, geeft hij toe. Dat was te zien in de statistieken: de eerste editie stonden er maar 11% vrouwen op het podium. Goed, dat aanbod dus. Niet alleen showcasefestivals zijn daarvoor belangrijk, maar ook grote, toonaangevende festivals als Glastonbury en Primavera Sound. Best Kept Secret zit niet toevallig in hetzelfde weekend als Primavera. In zijn eentje zou Best Kept Secret ambities op het gebied van genderverhoudingen nooit waar kunnen maken, maar volgens Coppen helpt de rigoureuze keuze van de Catalanen hen enorm.
Festival Primavera Sound maakt dit jaar een statement: de helft van hun line-up is vrouw. Waarom? Gewoon, omdat we dat al veel eerder hadden moeten doen, aldus de Spanjaarden. Het is een belangrijk moment in een discussie over representatie die ook in de Nederlandse muziekindustrie flink gevoerd wordt. Wat zien we ervan terug op de Nederlandse festivals?
Op een natuurlijke manier
Er zijn meer festivals waarop je een heel duidelijke ontwikkeling ziet, met name op evenementen die veel nieuw talent boeken. Motel Mozaique in Rotterdam bijvoorbeeld, en dance festival Dekmantel Festival. Op Lente Kabinet, het voorjaarsfestival van Dekmantel was het percentage vrouwelijke acts op de eerste editie precies 0%, tijdens de laatste editie was een op de drie acts vrouw. Toch blijft Dekmantel net zo voorzichtig als Best Kept Secret. ‘Ja, we letten er wel op’, zegt Thomas Martojo van Dekmantel erover, maar meer wil ie er eigenlijk niet over kwijt. Een quotum legt het festival zichzelf niet op.
Bas Jansen van Into The Great Wide Open, het festival dat dit jaar met 40% het hoogste percentage female fronted acts in Nederland heeft, herkent de aarzeling van Dekmantel wel. Ook hij zegt geen quotum of beleid afgesproken te hebben met zijn festival. ‘Kennelijk gaat het op een natuurlijke manier goed’, zegt hij. ‘Ik ben een vaste bezoeker van Primavera en ik vind het heel goed dat ze dit doen. Toen ik te poster zag was mij direct duidelijk wat ze hier proberen. Vervolgens zijn ze het wel heel erg gaan uitleggen. Het is misschien smaak, maar ik vind zes persberichten hierover een beetje too much.’
Hij stelt bovendien hetzelfde als collega Roel Coppen: de sleutel ligt bij het aanbod. ‘Festivals zijn natuurlijk makkelijk turven, een line-up staat zwart op wit. Maar je kunt je ook afvragen: hoe gaat het bij de labels? Hoeveel female fronted acts worden er getekend? En in de zalen: waarom krijgt de ene band met 100 Facebook vrienden wel de kans, de andere niet? Zit daar een verband? Het is een groter verhaal dan alleen de festivals. Ik onderschrijf absoluut wat Roel zegt over showcasefestivals als SXSW en Eurosonic: wij zien daar ook veel meer vrouwen. Ook daar letten we er in onze voorbereiding niet op, maar halverwege de avond constateer je: goh, ik sta ‘gewoon’ alweer bij een vrouw. En dat moet het ook zijn: gewoon. Ik denk dat je wel moet beseffen dat het boeken van een festival begint bij het aanbod. Je hebt te maken met budget, maar zeker ook met beschikbaarheid van artiesten. Als Rihanna of Beyonce op Pinkpop willen spelen, staan ze daar geheid volgend jaar.’
Janelle Monae, komende zomer headliner op Down The Rabbit Hole
Waarom is het eigenlijk zo belangrijk, die man-vrouw verhouding op festivalposters? Muzieksmaak is toch zeker niet afhankelijk van gender? Een programmeur moet niet afgaan op geslacht, maar op de kwaliteit van een artiest, toch? Het zijn argumenten die je vaak hoort in deze discussie. Begrijpelijk, want zo ging het immers decennialang. Het werd niet belangrijk genoeg gevonden. Dat is nu wel anders. Steeds meer mensen zijn zich bewust dat het wel degelijk belangrijk is, op welke manier vrouwen gerepresenteerd worden in onze maatschappij. Met name aan de top. En wat is er meer ‘top’ dan een prominente plek op een podium?
De vraag of een vrouwelijke artiest headliner moet kunnen worden op een groot festival is eigenlijk dezelfde als de vraag of vrouwen net zo geschikt zijn als mannen voor het ministerschap of een directiefunctie bij de bank. In principe wel, zou het antwoord moeten luiden. En toch is het blijkbaar moeilijker om vrouwen te vinden met de juiste kwalificaties. En precies hier ligt een kern van de huidige feministische golf, bij de vraag welke rol het individu heeft bij de verandering van een mechanisme dat veel groter groter is dan hem/haar zelf. Dat individu is in dit geval de (vaak mannelijke) programmeur van een festival. Tot voor kort kaatste die de bal vaak terug: wij zijn ook ‘maar’ afhankelijk van het aanbod, en dat wordt gecreëerd door labels. En door het publiek natuurlijk: een festival moet immers acts boeken die de mensen willen zien. En toch, na al die discussies lijkt het erop dat meerdere radertjes in de grote machine van de popmuziek toch net iets anders zijn gaan draaien.
Waar hebben we naar gekeken?
De belangrijkste popfestivals van Nederland de laatste twintig jaar: Lowlands, Pinkpop, Down The Rabbit Hole, Best Kept Secret, Dekmantel (en kleine broertje Lente Kabinet), DGTL, Into The Great Wide Open, Motel Mozaique, WOO HAH! en Awakenings. Je mist dan een belangrijke, namelijk Eurosonic/Noorderslag, het Groningse showcasefestival. Een beetje luie keuze misschien om ons niet te wagen aan al die Hongaarse, Zweedse en Spaanse acts waar je nog nooit van gehoord hebt, en bovendien kennen we de visie van ESNS al: het festival sloot zich aan bij het project Keychange, een initiatief waarin festivals zich committeren aan een 50/50 verhouding in 2022. Eervolle vermelding is er ook voor het Friese Welcome To The Village, dat zichzich vorig jaar al een 50% quotum oplegde en daar zelfs met speels gemak overheen ging.
Uitgangspunt vormt de database van Festivalinfo.nl, een website waarop veel line-ups tot jaren terug te vinden zijn, terwijl de meeste festivals zelf op hun website gefocust zijn op hun aanstaande editie. Het gebruik van Festivalinfo geeft geen garantie van volledigheid, maar de kern van de line-up (de belangrijkste podia) is in principe wel correct. Bovendien gaan we er voor het gemak vanuit dat de man-vrouw verhouding in de kern van de line-up min of meer gelijk is met de onderkant van het programma. Ok ok, dat is niet noodzakelijkerwijs echt zo, omdat juist aan de onderkant nog wat vrouwen naar binnen gefietst kunnen worden, maar verhoudingsgewijs hebben die boekingen natuurlijk wel weer minder gewicht dan de headliners. Oftewel: die marge nemen we voor lief.
Interessant overigens om op te merken, nu we toch zijn gaan tellen: de afgelopen tien jaar is het aantal plekjes dat te vergeven was op popfestivals ongelofelijk gestegen. Bedenk dit maar eens: in de jaren tachtig was Pinkpop koning eenoog in festivalland. Pas begin jaren negentig - toen Lowlands zich meldde - breidde het Limburgse festival uit naar drie dagen, en in de loop der jaren kwam er stiekem steeds een podium bij. Lowlands was meteen al een driedaagse met plek voor veel meer acts, maar pas in het laatste decennium meldden zich festivals als Best Kept Secret, Down The Rabbit Hole, DGTL, Into The Great Wide Open en Dekmantel.
Eefje de Visser in de X-Ray tijdens Lowlands 2018
Wat is de definitie van ‘vrouwelijke act’?
Wanneer tel je nu precies een act als vrouwelijk? Tel je het aantal vrouwen op het podium? Tel je acts waar minimaal een vrouw tussen de muzikanten zit, of ga je enkel af op frontvrouwen? Dat is een belangrijke afweging, maar we gaan uit van de keuze van Primavera: female fronted acts. Waarom? Zij zijn de blikvangers, zo simpel is het. Bovendien is het historisch natuurlijk moeilijker na te gaan welke acts bijvoorbeeld een vrouwelijke bassist of backing vocalisten bij zich hadden. Wat we wel vaak zien: vrouwelijke solo-artiesten laten zich op het podium maar al te vaak begeleiden door volledig mannelijke bands, en dat is in bands met een leadzangeres vaak niet anders.
Pinkpop
Pinkpop, het oerfestival van Nederland, telt dit jaar 24% vrouwen, net iets minder dan vorig jaar, toen de teller op 29% bleef steken. Dat is zeker geen 50-50, maar historisch gezien is dat hoog voor Pinkpop. In 2008 had het festival een keer een uitschieter naar 28%, maar verder zat het Limburgse festival er altijd onder. Sterker nog: in de vroege jaren van Pinkpop kwam het zelfs tien edities achter elkaar voor dat geen enkele vrouwelijke artiest op de poster stond. Let wel: Pinkpop was met ongeveer tien optredende acts een stuk kleiner dan nu. Op de vijftigste editie spelen zestig acts. De gemiddelde stijging is onder meer toe te wijzen aan het grotere aandeel pop naast de aloude rock-canon.
logo Pinkpop logo
Lowlands
Lowlands laat geen significante stijging zien in het aantal vrouwen op de line-up, ook niet in de laatste twee jaar. Dat is opvallend, omdat - zo zal verderop in dit stuk blijken - bijna elk festival nu wel degelijk op een piek zit. Het percentage op Lowlands schommelde in de loop der jaren altijd tussen de 10% en 20%, zonder echte uitschieters naar boven of beneden. Bovendien is het aantal vrouwen aan de top van de line-up van Lowlands opvallend klein. Ook in de huidige editie, waarbij opgemerkt moet worden dat het programma nog niet helemaal rond is. Misschien tovert Lowlands als vervanger voor The Prodigy een vrouw uit de hoge hoed?
Best Kept Secret
Verhoudingsgewijs begon Best Kept Secret laag: van 11% vrouwen in het eerste jaar steeg het langzaam naar een voorzichtige 20%, maar de laatste twee jaar laten een curve zien die bewust beleid verraadt: van 19% in 2017 naar 33% en 39% dit jaar. Daarbij maakt het festival handig gebruik van de visie van Primavera. Je kunt per slot van rekening wel goede vrouwen willen boeken, maar ze moeten ook beschikbaar zijn. Het Spaanse festival geldt als een smaakmaker en beginpunt: wordt een act daar geboekt, dan wordt gezocht naar andere Europese festivals in dezelfde periode. Best Kept Secret probeert vrouwen neer te zetten in de hele linie, maar heeft het uiteraard met veel focus op onbekend talent relatief makkelijk. Acts hoeven niet per se bewezen ticketsellers te zijn om een plekje in een van de kleine tenten te verdienen.
Down The Rabbit Hole
Lowlands’ kleine broertje Down The Rabbit Hole heeft een hoger percentage, met dit jaar een all time piek op 29%. Gemiddeld zit het festival in de eerste zes edities iets boven de 20%. Dit jaar heeft Rabbit Hole met Janelle Monae bovendien een vrouwelijke headliner, waar het eerder al PJ Harvey en Anohni op de belangrijkste spot zette. Er is in de loop der jaren bovendien een stijging te zien, maar niet zo significant als op Best Kept Secret. Het zou dus ook toeval kunnen zijn, gecombineerd met het grote aantal vrouwen dat dankzij Primavera in Europa tourt in deze periode.
Dekmantel/Lente Kabinet
Ach, dance festivals, daar was het gemiddelde tot voor kort over het algemeen dramatisch. DJ werd jarenlang weggezet als een mannenvak. Waarom? Waren er simpelweg te weinig coole voorbeelden voor jonge meisjes? De laatste tijd gaan de ontwikkelingen super snel, en je hoeft met de techniek van nu ook niet per se jaren ervaring te hebben om uit de voeten te kunnen in the booth. Dekmantel begon het eerste jaar met een schamele 4% , wat ze de bijnaam Dickmental opleverde. Maar dit jaar noteert het festival 24% vrouwelijke artiesten, met vorig jaar in Helena Hauff als headliner. Zusterfestival Lente Kabinet doet het zelfs nog wat beter: van 0% op de eerste editie naar 32% dit jaar en dit jaar met Peggy Gou een afsluiter van het grootste podium. Zou deze groei doorzetten?
DGTL
Net als Dekmantel begon DGTL buitengewoon laag. Nog altijd is het percentage vrouwen met 15% lager dan andere festivals, maar er is wel degelijk sprake van een duidelijke stijging: de eerste twee edities bleef DGTL immers steken op een gênante 1%. DGTL rust wel nog sterk op mannelijke headliners, vrouwen staan voornamelijk in de marge. Wat dat betreft is de dj-wereld stroperig: de top gaat al jaren mee en is niet van plan te stoppen. Dat zien we overigens bij Dekmantel Festival ook: veel vrouwelijk talent krijgt een plek op een kleine spot. Maar een headliner ben je nu eenmaal niet meteen, het gaat in eerste instantie om meters maken, je gezicht laten doen, fans kweken.
Awakenings Festival
We zien bij Awakenings geen piek, en met 15% is het percentage aan de lage kant. Daarbij moet opgemerkt worden dat het festival in de loop der jaren wel veel groter is geworden: eerst het aantal podia, daarna twee dagen. Het percentage is dus niet zozeer gestegen, maar het absolute aantal vrouwen dat op Awakenings draaien wel. Opvallend: de verhouding was in de eerste jaren juist iets hoger dan nu, vooral door een aantal vaste waarden in het harde segment, zoals Miss Djax en Gayle San. Ook nu zie je vrouwen niet bepaald in de meer melodieuze kant van Awakenings opduiken, met o.a. Amelie Lens, Charlotte de Witte en Helena Hauff als vaste waardes. Dus kom vooral niet met lariekoek dat vrouwen soft draaien, want dat is echt onzin.
Motel Mozaique
Het Rotterdame boetiekfestival Motel Mozaique heeft de afgelopen jaren een opvallend gezonde man-vrouw verhouding vergeleken met veel anderen. Het begon 20 jaar geleden met vrijwel alleen mannen (met baarden), wisselde daarna pieken en dalen af maar zit de laatste vijf jaar gemiddeld iets boven de 30%, dit jaar zelfs op 38%. En dat in zo’n beetje alle genres die het festival representeert. Ook hier geldt wat over Best Kept Secret al gezegd werd: het festival drijft op onbekende namen. Ontdekkingsfestivals lijken het makkelijker te hebben om aan hun representatie te werken, terwijl festivals als Lowlands en Pinkpop het meer moeten hebben van acts die zich al bewezen hebben. En dat biedt hoop voor de toekomst, want dat bewijzen gebeurt precies op deze festivals.
Into The Great Wide Open
Met een gemiddelde over alle edities van bijna 24% heeft ITGWO de meest gebalanceerde man-vrouw verhouding, en ook hier zit de piek in de laatste twee jaar: 35% vorig jaar, 40% dit jaar. Het beste jongetje (ahum: meisje) van de klas dus. Des te opvallender dus dat het festival niet heel actief bezig zegt te zijn met gender equality. Dat zou kunnen betekenen dat een deel van de verandering plaatsvindt op een andere plek, namelijk bij labels en agenten die meer vrouwelijk talent omarmen. Daar immers begint het aanbod waar festivalprogrammeurs van afhankelijk zijn. Of misschien stappen vrouwen toch sneller op een boot dan mannen?
WOO HAH!
De slechtste leerling van de klas? Hiphopfestival WOO HAH!. Het scoorde nog nooit hoger dan 10%, de eerste twee edities waren zelfs volledig mannelijk. Ook in de laatste edities zien we geen piek (ook geen piekje) en de vrouwen die er zijn worden bijna altijd weg gemoffeld onderaan de poster. Vorig jaar had het festival met Cardi B zowaar een vrouwelijke headliner, maar zij zegde dan weer af. Daar zit natuurlijk een gigantisch probleem in het aanbod, waar mannen sterk overheersen. Zeker in Nederland, waar amper vrouwelijke rappers met een serieuze carrière zijn, hooguit een handvol. Maar ach, dat zeiden we vijf jaar geleden ook over dj’s.