Muziekjournalist Leendert van der Valk brengt voodoo naar Vlieland en Utrecht Muziekjournalist Leendert van der Valk brengt voodoo naar Vlieland en Utrecht

In het eerste jaar van de studie Muziekwetenschap wordt de gehele westerse muziekgeschiedenis er in twee studieblokken – pak ‘m beet 5 maanden – doorheen gejast. Van Gregoriaans gezang tot aan moderne popmuziek. Hierbij wordt er veel aandacht besteed aan sociale context zoals religie. Logisch: religie is een essentieel aspect in veel klassieke muziek, zoals het eerder genoemde Gregoriaanse gezang of de muziek van J.S. Bach. Opmerkelijk is echter dat religie grotendeels wordt genegeerd als het gaat over de ontstaansgeschiedenis van jazz, blues, rock & roll en andere Afro-Amerikaanse muziek. Het boek waar in de colleges uit gewerkt wordt, besteedt extra aandacht aan de muziekcultuur in het New Orleans rond 1900 maar geeft hier nauwelijks een reden voor, behalve de ‘andere smaak’ waar de Franse en Spaanse overheersing voor zorgen.

Die andere smaak blijkt het katholicisme te zijn, zo komt naar voren in het boek Voudou: Van New Orleans naar Cotonou op het ritme van de goden. (De spelling ‘voudou’ is gekozen vanwege de negatieve associaties van het woord ‘voodoo’). En dat katholicisme heeft als gevolg dat er veel ruimte is voor de oorspronkelijke West-Afrikaanse geloven van de (ex-)slaven. Kortom: Leendert van der Valk werpt in zijn nieuwe boek een heel ander licht op de recente muziekgeschiedenis. In dit boek reist hij vanuit New Orleans, via Haïti en Suriname, naar Togo en Benin, om deze West-Afrikaanse religies en alle afgeleiden ervan (bijvoorbeeld Winti in Suriname en Santéria in Cuba) te onderzoeken. Daarbij focust hij op de wisselwerking van deze religies met de muziek.

De liedjes uit het boek in één playlist

Van der Valk vertelt me dat de eerste sporen al duidelijk werden tijdens de reis die hij voor zijn boek Duivelsmuziek ondernam. Hiervoor ging hij op zoek naar de oorsprong van Afro-Amerikaanse muziek, eindigend in New Orleans. “Het begon me wel te dagen tijdens die reis. Zeker in New Orleans, waar voodoo echt een toeristending is. Maar ik kwam er daar ook achter dat het voor sommige mensen wel degelijk serieus is en dat dat heel erg samenhangt met muziek. Dat besef kwam ook heel duidelijk toen ik voor NRC meer over Afrikaanse muziek ging schrijven: ik ging vanzelf de parallellen zien tussen de zwarte Amerikaanse muziek waar ik mee opgegroeid ben en de Afrikaanse muziek. Maar het is ook wel iets dat me gedurende de research steeds meer is gaan verbazen. De lijnen lopen echt heel diep.”

Een van de grote namen in de voodoomuziek is de band Togo All Stars. Dankzij de festivals Into The Great Wide Open en Voodoo To Go treedt de band dit jaar voor het eerst op buiten Afrika! Het debuutalbum van de band wordt op vrijdag 1 september uitgebracht door Excelsior Recordings.

Maar waarom is dit dan nooit onderzocht? Waarom is hier zelfs onder muziekhistorici geen enkele aandacht voor? Van der Valk heeft wel een verklaring: “Op het moment dat er nog een slavencultuur is, wordt er veel gedaan om deze te deculturaliseren. Afrikanen mogen geen cultuur hebben, want dan worden het mensen en hoe praat je de slavernij dan goed? Maar wat ook belangrijk was: als je cultuur deelt, geeft dat binding en dat kan leiden tot een slavenopstand. Dat is iets waar witte kolonisten heel bang voor waren. Na de afschaffing van de slavernij is die houding echter blijven bestaan, met gevolgen tot op de dag van vandaag. Maar dat heeft dus ook als gevolg dat dat dominante verhaal van ‘die Afrikaanse cultuur bestaat eigenlijk helemaal niet in de nieuwe wereld’ gewoon is doorgegaan, terwijl het onzin is. De afrocultuur is juist altijd heel erg blijven bestaan, maar buiten zicht van de witte samenleving.” Van der Valk vond dat het tijd werd voor een Afrikaans hoofdstuk en is daarvoor helemaal in de voodoocultuur gedoken.

Zo bezoekt Van der Valk op zijn reis ceremonies waarbij de muziek wordt gebruikt om mensen in trance te brengen, zodat een god in hun lichaam kan treden en kan communiceren met de omstanders. Elke god heeft daarbij zijn eigen ritme, wat veelal leidt tot polyritmische muziek. Daarmee is muziek essentieel in de voodooreligies, en dat maakt het zo interessant voor Van der Valk: “Dat geeft ook aan hoeveel van die spirituele muziek mee is gekomen naar de nieuwe wereld, want al die ritmes zitten in het hoofd. Je kunt verder niets meenemen op zo’n slavenschip behalve wat er in je hoofd zit. Dat die koppeling van religie en muziek overeind is gebleven en uiteindelijk een plek heeft gekregen in andere genres, zelfs popmuziek, dat maakt voodoo tot een religie die wel de nodige aandacht mag krijgen in de muziekgeschiedenis.” Zelfs popmuziek? Ja. Vooruit, de ritmes zijn weliswaar verbasterd en voodoogoden zijn er nauwelijks meer in te horen, maar de oorsprong van het momenteel waanzinnig populaire dancehallgenre ligt in de Afro-Caribische muziek, en zoals eerder benoemd speelde voodoo ook een essentiële rol in de Afro-Amerikaanse muziek, die voor een groot deel aan de wieg van de moderne popcultuur staat.

Bovendien merkt Van der Valk dat er momenteel sprake is van wat hij een voodoorenaissance noemt. Hij vertelt dat voodoo op veel plekken nogal een taboe is geworden. “In sommige samenlevingen daalt je sociale status enorm als je zegt dat je iets met Afrikaanse goden doet.” Recentelijk ziet hij veel artiesten echter expliciet naar voodoo verwijzen. Het bekendste voorbeeld is de zwangerschapsfoto van Beyoncé: hierop poseert ze niet alleen als een voodoogod, ze verwijst er ook naar in de bijbehorende beschrijving (en bovendien in de film bij haar laatste album Lemonade). Van der Valk ziet het in meer hedendaagse muziek terug: “Er zijn ook best een aantal rappers – niet de grote, bekende – die expliciet zoeken naar bepaalde ritmes. Een ander goed voorbeeld vind ik Ibeyi (twee Cubaanse zussen die traditionele muziek vermengen met R&B en electronica, red.), zij maken echt heel expliciet gebruik van voodoo, zij doen ook de chants voor de verschillende goden.”

Vanaf 31 augustus is de Afrikaanse spiritualiteit een belangrijk thema op Vlieland tijdens de negende editie van Into the Great Wide Open. Op meerdere plekken in het programma zal dit naar voren komen. Het festival heeft de primeur van het eerste Europese optreden van de Togo All Stars. Daarnaast wordt de voodoogerelateerde film The Whipping Zombie vertoond en zal Nuno dos Santos veel voodoo-invloeden in zijn dj-set verwerken. Er is ook aandacht voor Surinaamse wintimuziek, vertegenwoordigd door fluitist Ronald Snijders.
Edit (30/8): door visa-problemen gaat het optreden van Togo All Stars op ITGWO niet door.

Een opmerkelijk aspect van de voodoocultuur is dualiteit. Veel voodoomuziek wordt gekenmerkt door uitbundigheid (en zelfs uitzinnigheid), terwijl het bestaande beeld van voodoo juist dat van donkere magie is. Er lijkt dus sprake van een lichte en een donkere kant. Van der Valk vertelt dat beide kanten inderdaad aanwezig zijn binnen de voodoo: “Goden zijn noch goed noch kwaad: ze hebben beide kanten. Bij een ceremonie zijn er altijd mannen en vrouwen aanwezig en een god heeft ook een mannelijke en een vrouwelijke kant.” Daarbij zit er in de muziek soms méér dan alleen het feestelijke karakter dat de leek hoort. Van der Valk noemt de Haïtiaanse band Follow Jah als voorbeeld: “Dat klinkt heel feestelijk, maar als je de rituelen ziet die erbij horen, dan kan je er ook wel van schrikken. Mensen raken namelijk in een heel heftige trance. En een deel van die muziek hoort bij de rituelen die op begraafplaatsen worden uitgevoerd, dus dan zou je ze veel eerder aan de donkere kant plaatsen, omdat ze ook echt te maken hebben met goden die een heel morbide humor hebben.”

Of je nou op zoek wil naar die dualiteit in de voodoo of als je puur gaat voor de genoemde feestelijkheid, binnenkort zijn er twee festivals waar dat kan. Op Into The Great Wide Open (31 aug-3 sep op Vlieland) is voodoo een belangrijk thema in de programmering. Het Voodoo To Go Festival (15-17 sep in TivoliVredenburg) richt zich zelfs helemaal op de voodoocultuur. (Zie kaders voor meer informatie.) Van der Valk is (mede-)curator voor beide festivals. Met zijn boeiende boek en deze twee festivals is er in 2017 volop aandacht voor voodoo.

De tweede editie van het Voodoo To Go Festival vindt plaats op 15, 16 en 17 september in TivoliVredenburg. Het festival besteedt aandacht aan de voodoocultuur in brede zin: zo is er een fashionshow, worden er verhalen verteld en zijn er documentaires te zien. Maar met meerdere voodoogerelateerde hiphopacts, Surinaamse wintimuziek en afrobeat (o.a. Togo All Stars en Vaudou Game) staat de muziek echter centraal.