International Computer Music Conference
In het kader van het 42ste International Computer Music Conference (ICMC) is Robert Henke, een Berlijnse elektronicaproducer, op uitnodiging van de HKU en de Gaudeamus Muziekweek, in Utrecht. ICMC is een jaarlijks terugkerend event dat bijna een week duurt. De laatste 30 jaar heeft het haar voeten niet op Nederlandse bodem gezet, maar dit jaar wordt het fameuze platform voor digitale muziek voor het eerst in haar geschiedenis in Utrecht gehost, met TivoliVredenburg als voornaamste hub. Henke was in 1996 voor het eerst aanwezig tijdens ICMC en nu, twintig jaar later, is hij als hoofdgast van de partij. Zijn aanwezigheid staat in het teken van de uitvoering van een aangepaste versie van zijn veelgeprezen audiovisuele muziekstuk voor lasers en geluid: Lumière II. Daarnaast neemt hij deel aan verschillende talks van ICMC en praat hij met studenten van de HKU over de technische aspecten van zijn werk. 

Henke als audiovisueel kunstenaar
Tegenwoordig wordt Henke gezien als een baanbreker in de lichtkunst, maar zijn faam kent een oorsprong in de muziek: als helft van technoduo Monolake en als mede-ontwikkelaar van Ableton Live, hèt softwareprogramma dat veel danceproducers in hun arsenaal hebben. Als antwoord op de vraag of Henke een muzikant of optische kunstenaar is geeft hij aan dat hij “iemand is die de computer als instrument heeft. De ene keer komt er een visueel product uit, de andere keer juist een muzikale creatie. Of zoals in het geval van Lumière iets van beide.” Vandaag de dag heeft hij besloten zijn focus te leggen op visuele ontdekkingen. Voorheen voelde hij niet de behoefte om dit op de voorgrond te plaatsen. Maar nu is het net zo belangrijk geworden als het creëren van muziek. Om die reden wordt hij graag bestempeld als audiovisueel artiest: hij componeert namelijk met geluid én visuele elementen. Hij speelt met symbolen en lijnen die hij op een muzikale manier opstelt. Met lasers tekent Henke opeenvolgende vormen, schijnbaar zwevend in de ruimte, die hij live transformeert tot muziek. Simpele figuren als cirkels en vierkanten als muzieknoten behandelend en abstracte tonen als muzikale begeleiding hanterend.

De complexiteit van eenvoud
Zijn muzikale achtergrond en expertise in de elektronische muziek ziet hij als “een onuitputtelijke bron van mogelijkheden.” Hij voelt geen enkele vorm van beperking als hij muziek produceert. “Om weer op het scherpst van de snede te acteren,” zocht hij juist weer naar beperkingen en restricties. In deze zoektocht naar “een betekenisvol verhaal met een beperkt medium” stuitte hij op het gebruik van lasermachines. Henke ziet het gebruik van de laser als een “zeer uniek en verfrissend instrument.” Enerzijds omdat het ontzettend krachtig is in termen van helderheid, contrast en extreem verzadigde kleuren. Aan de andere kant vanwege de basale vormen die er mee geproduceerd kunnen worden. “In tegenstelling tot video, waarbij je oneindig veel pixels willekeurig kunt samenvoegen. Door te werken met lasers loop ik weer tegen grenzen aan en die grenzen helpen mij om creatieve beslissingen te nemen.”

Henke heeft de software waarmee hij zijn vier lasers aanstuurt eigenhandig geprogrammeerd. Een ogenschijnlijk simpel eindproduct waar een complex en jarenlang proces aan voorafgegaan is. In essentie communiceert hij met de lasers door commando’s in de vorm van een tekst en algoritme uit te sturen. Aan elke vorm, beweging, kleur en grootte heeft hij woorden toegekend. Door deze woorden in een razend tempo uit te sturen ontwikkelt hij een vorm van communicatie dat hem in staat stelt de lasers te laten doen wat hij op dat moment wil. “Het mooie is dat ik iets gemaakt heb wat eigenlijk vrij eenvoudig is. Maar eenvoud is soms zoveel complexer dan het lijkt. Eenvoud vereist dat je heel goed nadenkt over wat overbodig is. Wat de meest elegante manier is om iets op te lossen of weg te laten. Het meest klassieke voorbeeld van complexe eenvoud, is de meest bekende wiskundige formule die is voortgekomen uit Einstein’s relativiteitstheorie: E = mc2. Een complex verband tussen massa en energie, waarin eindeloze wiskunde samenkomt tot slechts één allesomvattende kern."

Lumière II: geestverruiming in optima forma
Gezien zijn focus op het visuele, start Henke voor het samenstellen van een lasershow als Lumière II bij het optische. Op een haast atomische basis. “Ik creëer een vorm en dan wijs ik er een geluid aan toe. Ik bedenk mij hoe een bepaalde vorm kan klinken. Zodra de klank ook gevormd is, combineer ik beide elementen. Om er vervolgens een compositie van te maken, breng ik beide elementen op één lijn in de software (MAX en Ableton) die ik gebruik. Ik hou ze niet langer gescheiden van elkaar. Dit proces waarbij ik beide elementen samenbreng, ontstaat nu praktisch tegelijkertijd. Als je muziek bij een film maakt dan is de film altijd het uitgangspunt. Bij een videoclip daarentegen begint het vaak met de muziek. In mijn geval gebeurt het simultaan. En live. Lumière II is geen voorgeprogrammeerde show. Uiteraard is niet alles geïmproviseerd maar het wordt ter plekke gegenereerd en aangepast. Zo bepaal ik in het moment of ik het agressief, luid en scherp aan wil zetten. Dan weer klein en integer. Of juist al het denkbare hiertussen.”

Zo ontstaat een intense ervaring waarbij je ondergedompeld, meegevoerd en overdonderd wordt. De repeterende vormen van de lasers en de langgerekte spanningsboog aan abstracte, minimalistische, haast buitenaardse geluiden, zuigen je naar diepgelegen hersenvertrekken. Tot een heldere rode cirkel en harde diepe bass je weer uit deze hypnotische staat wakker schudt. Om je vervolgens weer direct mee te slepen naar ondenkbare associaties van je onderbewuste. Grijpbare kleuren en vormen lopen vloeiend in elkaar over. Figuren bewegen schijnbaar logisch op de klanken. Als sterrenbeelden in het universum. Maar de logica gaat sneller dan het brein aankan. En met samengeknepen billen, gebalde vuisten en verhoogde hartslag wordt de trance voortgezet. De rook die op goed getimede momenten de zaal wordt ingeblazen, versterkt de illusie dat de lasers door de tijd reizen. Geestverruiming in optima forma, een uur lang.

Lumière is het Franse woord voor licht. Maar het betekent ook “een plek voor licht en donkerte en datgene wat je waarneemt.” Door de snelheid van de lasers en de grenzen van het menselijke oog en brein, ontstaat echter een optische illusie. De toeschouwer vult als het ware aspecten in die er in werkelijkheid niet zijn. Henke waarschuwt dan ook voor het gegeven dat het behoorlijk vermoeiend kan zijn om constant te focussen op de flitsende beelden. Het verleggen van de focus is dan de enige oplossing en wanneer je dat doet “ontstaat er gelijk weer een nieuwe realiteit waar je op kunt focussen, totdat ook deze te intens wordt.”

De klassieke Grote Zaal als perfecte locatie
Henke heeft zijn Lumière shows sinds de première in 2013 inmiddels al meer dan 50 keer op unieke locaties ter wereld vertoond: musea, galerijen, theaters en oude fabriekshallen. Elke vertoning vergt veel detailplanning op voorhand. Zo’n drie maanden geleden begon Henke al met de voorbereiding voor de show in de Grote Zaal van TivoliVredenburg. Hij ziet deze “prachtige zaal als een uniek schouwtoneel voor een show als Lumière II. Enerzijds omdat de show bedoeld is als filmvoorstelling. Het feit dat het publiek al zittend de show kan aanschouwen is een enorm voordeel. Maar ook het gegeven dat ik in deze zaal gedwongen word te werken met een vierkant scherm, zie ik als een pluspunt. Verder kan ik de rookmachines ideaal plaatsen en zijn er minimale externe lichtbronnen van bijvoorbeeld nooduitgangen. Zo ontstaat de juiste mate van duisternis om de beste totaalervaring te genereren.” Pas tijdens de toegift krijgt het publiek toestemming te filmen of foto’s te maken, om de gitzwarte donkerte tijdens de show te handhaven. Een verzoek waar iedereen zich gewillig aan lijkt over te geven.

Voor 2018 heeft Henke al een aantal shows gepland. Tegen die tijd verwacht hij ook klaar te zijn met de opvolger van deze show: Lumière III. Dat wordt een combinatie van elementen uit de eerste show, die erg rauw en geïmproviseerd was, en deze show die veel meer vooropgezet is. Plus een heleboel nieuwe elementen. Met recht wordt Henke een gamechanger, pionier en invloedrijke artiest in de digitale kunst genoemd. 

Gezien: Robert Henke’s lasershow Lumière II, donderdag 15 september 2016 @ Grote Zaal TivoliVredenburg