Op het podium zit ze als een vorstin op een berg afval. Karikaturaal maar oh zo treffend. De berg staat symbool voor onze overconsumptie en het falend kapitalisme. Elza Soares, de Tina Turner van Brazilië, en koningin van samba en carnaval, zit bovenop het puin als enige overlevende en ‘zingt tot het einde van de wereld.’ Dit apocalyptische schouwspel hoort bij de presentatie van het album The Woman at the End of the World (2016, Mais Um Discos). Guilherme Kastrup, bedenker en producent van het album, vertelt hoe het allemaal is begonnen.

Elza Soares zou het gezien haar meer dan pensioengerechtigde leeftijd eigenlijk rustig aan moeten doen, maar dat ligt niet in haar aard. In het jaar 1937 zag de zangeres het levenslicht in de sloppenwijken van Rio de Janeiro. Al op jonge leeftijd vond ze het heerlijk om tijdens haar werk te zingen. Voor een grijpstuiver droeg ze grote blikken water op haar hoofd. Ze had een verdomd goede stem, en spelenderwijs ontwikkelde ze een soort Louis Armstrong-stem waar ze laag grommend mee kan scatten. Omdat ze geld nodig had en liever wilde zingen dan werken, deed ze op achttienjarige leeftijd mee aan een zangwedstrijd. Ze had ze al vier kinderen gebaard, woog 35 kilo en moest kleding van haar moeder lenen om aan de show mee te kunnen doen. De kleding hield ze bijeen met tientallen veiligheidsspelden. Nu nog gebruikt ze een veiligheidsspeld, maar dan als herinnering aan waar ze vandaan komt. Ary Barroso, de presentator van de wedstrijd vroeg met dedain van welke planeet zij in godsnaam afkomstig was. ‘Dezelfde planeet als jij: planeet honger,’ antwoordde ze. Maar toen hij haar eenmaal hoorde zingen, riep hij enthousiast dat een ster geboren was. Ze won de wedstrijd.

Herinterpretaties
Samba en carnaval bepalen haar muzikale taal en door haar ongebruikelijke stem en bebop-improvisaties heeft ze daar een stevige rafelrand aan gegeven. Je zou denken dat ze de legendarische zanger en trompettist Louis Armstrong nabootste, maar van hem had ze nog nooit gehoord, totdat ze elkaar in 1962 ontmoetten tijdens de opening van het WK voetbal in Chili. Toen ze merkte dat hij ook zo zong, dacht ze dat hij haar imiteerde. In de jaren zestig en zeventig was haar markante stem overal in Zuid-Amerika te horen. Haar carrière kent verschillende fases van succes en ze raakte bij tijd en wijle in de vergetelheid. Toch komt ze telkens weer terug aan de top. Soms dankzij samenwerkingen met klinkende namen als Caetano Veloso en Arnaldo Antunes, maar vooral door haar tomeloze energie en honger naar een innovatief geluid. ‘En met het album The Woman at the End of the World worden de fans van Elza alleen maar jonger,’  aldus Guilherme Kastrup, die vol lof over haar spreekt.

Kastrup maakt deel uit van een collectief jonge avant-gardistische musici in São Paulo. Tijdens de repetities van de show Eslavosamba van zijn collega Caca Machado, waarvoor Soares werd uitgenodigd om het sambalied ‘Volta por cima’ te zingen (wat heel toepasselijk ‘terug aan de top’ betekent), leek het Kastrup wel een leuk idee om een complete plaat met herinterpretaties van samba’s te maken gezongen door Soares. ‘Wij noemen het samba subversivo, waarbij samba ontregeld wordt door scheurende gitaren, rock, noise, jazz, soul, dub en funk.’ Maar omdat er al zo veel platen met sambahits op Soares’ naam staan, stelde hij voor om nieuwe nummers te laten schrijven door de componisten van het collectief. ‘Ze stemde meteen in met het plan. Het kan haar niet ruig genoeg zijn, maar ze gaf als voorwaarde dat de teksten wel realistisch en direct moeten zijn. “Geen halfslachtige, saaie onderwerpen, graag!”’

Toegetakeld
Het collectief componeerde de subversieve samba’s en schreef teksten over het leven, seks en de dood. Alsof de duivel er mee speelde, overleed haar zoon van 59 jaar (de vierde van haar zeven kinderen) toen de opnamen voor het album werden afgerond. Zoals altijd hield de muziek haar op de been, maar Kastrup paste wel het ontwerp van de hoes aan, ‘De fotosessies van haar gezicht werden afgeblazen en is er gekozen voor een sobere hoes: haar voornaam zwart en groot afgedrukt als een embleem.’ De teksten zijn per slot van rekening op haar leven geënt. ‘Maria da Vila Matilda’ gaat bijvoorbeeld over vrouwenmishandeling, iets waarmee ze zelf ook te maken heeft gehad: de liefde van haar leven, de voetballer Garrincha (‘de beste dribbelaar aller tijden, beter dan Pelé’ en zwaar alcoholist) heeft haar flink toegetakeld. Het nummer ‘Pra Fuder' gaat over fysieke seks. Kastrup vertelt dat Soares een onverbeterlijke flirt is. ‘Het is heel mooi om te zien hoe seksueel deze vrouw is. We neigen er in de huidige maatschappij toe onze seksualiteit te verbergen, maar Elza laat zien dat het in ieder van ons zit.’. Het lied ‘Benedita’ gaat over een gekleurde crackverslaafde transseksueel, omdat zowel transseksuelen als zwarte Brazilianen worden gediscrimineerd. Elza is geliefd bij de gayscene; ze vormt als zwarte vrouw ook een minderheid.

The woman at the end of the world is Elza. Zij die overleeft. Zij die zich door niets en niemand laat tegenhouden. Al is ze stram door haar leeftijd en een rugoperatie, het liefst danst ze de samba in de carnavalparades van Rio. En hoe dan ook zal ze zingen tot het einde.

Op 12 november treedt Elza Soares met de muzikanten uit São Paulo op tijdens Le Guess Who? in Utrecht. 3voor12 neemt dit concert op.