Wel of geen downloadverbod? Dat was de grote vraag dit jaar in auteursrechtenland. In de Tweede Kamer werd erover gesproken, en ook Brussel roert zich op het gebied van wetgeving. Een Europese handelsdelegatie sloot bovendien het omstreden verdrag ACTA, over piraterij. In Amerika wordt momenteel gesproken over de vergaande wet SOPA (Stop Online Piracy Act), die piraterij aan banden moet leggen (zie hier een campagnefilmpje tégen die wet). Aan de andere kant regende het berichten over nieuwe streamingdiensten. Naast Spotify lanceerden eind dit jaar het Franse Deezer en het Engelse Rara in ons land. Maar hoe gaat het intussen eigenlijk met dat illegale downloaden. Doen we dat nog massaal? En wat zijn de trends en ontwikkelingen?

Torrents
Lennart Renkema alias Ernesto volgt op zijn website Torrentfreak.com de ontwikkelingen op de voet. Zijn site wil een tegengeluid bieden aan de anti-piraterij lobby die door de muziekindustrie gevoerd wordt. "Zij laten een eenzijdig beeld zien. Gelijk hebben ze, ze proberen immers een punt te maken." Volgens Renkema lijken politiek en piraterijbestrijders steeds meer grip te krijgen op illegaal downloaden, maar leidt dat in de praktijk niet tot afname van downloads uit illegale bron. "Sterker nog: het groeit nog altijd licht. In Frankrijk en Scandinavische landen wordt een streng downloadbeleid gevoerd, maar ook daar wordt nog altijd veel gedownload. Ik ben er van overtuigd dat rechthebbenden veel meer winst kunnen pakken door content op een goede manier legaal aan te bieden."

Torrentfreak heeft een redelijk scherp zicht op de ontwikkelingen in 'de markt'. "Wij focussen sterk op torrents. Het gebruik daarvan blijft stabiel, met The Pirate Bay nog altijd als grootste platform, gevolgd door sites als Isohunt en Torrentz. Dit jaar is er geen grote torrentwebsite bij gekomen. Eigenlijk is de groep grote spelers de afgelopen vijf jaar zo'n beetje hetzelfde gebleven. Af en toe verdwijnt er een, zoals het Nederlandse Mininova." Dat is anders in de grootste groeimarkt op internet: cyberlockers, een soort digitale kluisjes waar je bestanden in kunt uploaden. "Daar gaat veel meer geld in om dan in de torrents", vertelt Renkema. "Torrentsites worden vaak gerund door kleine clubjes mensen, cyberlockers als 4Shared, Megaupload, Mediafire en Rapidshare zijn miljoenenbedrijven. De grootste trekken wel vijftig miljoen unieke bezoekers per maand. Als een procent van hen een premium account afsluit, heb je het al over een serieuze omzet."

Kroon op het werk
Die ontwikkeling ziet ook Tim Kuik. Zijn Stichting Brein heeft naar eigen zeggen een aantal cyberlockers gesloten, maar dan gaat het om kleine bedrijfjes, niet om de grote vissen. Begin dit jaar won Brein een aantal belangrijke zaken tegen usenet-diensten FTD en News-Service Europe. Daarnaast loopt een bodemprocedure tegen serviceproviders Ziggo en XS4ALL, waarin op zijn vroegst 11 januari uitspraak komt. "We hebben niet de capaciteit om meer zaken te voeren", vertelt Kuik, die de afgelopen jaar zijn juridisch raamwerk van platform naar platform uitbreidde. "Steeds ontstond een nieuw platform, dat beweerde net op een andere manier te werken en dus niet onder een gerechtelijke uitspraak te vallen. In de loop der jaren hebben we het platforms steeds moeilijker gemaakt. De uitspraak in de bodemprocedure moet de kroon op het werk vormen. Het moet leiden tot de mogelijkheid om diensten te blokkeren op het moment dat ze naar het buitenland vluchten."

De zaak Brein vs Ziggo draait om The Pirate Bay. De grote torrentwebsite werd jaren geleden in thuisland Zweden al eens veroordeeld en later ook door een Nederlandse rechter gedwongen te sluiten. Maar omdat de Zweden weigeren dat te doen, staat Brein machteloos. Dat kat-en-muis-spel is typisch voor de jacht op illegale platforms in de afgelopen tien jaar. Grote platforms verschuilen zich in het buitenland, en voor ieder platform dat gesloten wordt, ontstaan direct twee alternatieven. Dat ziet ook Ronald Sievers, die begin dit jaar zijn eigen 'winkel' FTD sloot na een gerechtelijke uitspraak. "Wij hebben netjes aan het vonnis van de rechter voldaan", zegt Sievers. "Zelf heb ik er genoeg van. Maar zodra wij stopten diende zich een opvolger aan: Spotnet. Ik denk dat veel van onze gebruikers daar heen gegaan zijn, of naar een van de andere alternatieven. De uitspraak was vervelend voor ons, maar voor usenet maakt het niets uit, het platform draait nog steeds. Het is een papieren overwinning. Wij waren slechts een schakel om het gebruik makkelijker te maken."

Spotify
Sievers denkt dat de ontwikkeling van legale platforms een veel grotere concurrent is voor bijvoorbeeld usenet. Usenet is een tamelijk complexe manier van downloaden. Wel effectief, maar niet bepaald laagdrempelig. Spotify is inmiddels anderhalf jaar actief in Nederland, iTunes al veel langer, en de laatste weken schieten nieuwe diensten als paddenstoelen uit de grond. "Ik gebruik zelf ook Spotify", zegt Sievers. "Het is een heel goed alternatief. Ik ben er van overtuigd dat mensen best willen betalen voor een goede dienst. Usenet zelf is daar het bewijs van, die dienst is nooit gratis geweest. Wel denk ik dat er in de toekomst een dienst zou moeten komen waarin je alles kunt vinden. Niet alleen muziek, maar ook films en tv-series. Gemak is uiteindelijk doorslaggevend."

Dat denkt Tim Kuik ook. "Beschikbaarheid, betaalbaarheid, bedieningsgemak, die drie factoren moeten kloppen. Als een van de drie ontbreekt, gaat het mis. Dat zag je aan het gebruik van DRM (digital rights management, red.) door platenmaatschappijen. Ik begrijp dat er gewerkt wordt aan introductie van diensten als Hulu en Netflix in Europa, maar echt iets zinnigs kan ik daar niet over zeggen." Kuik onderschrijft de observatie van Lennart Renkema dat piraterij in omvang nog altijd licht toeneemt. Net als Renkema heeft hij geen concrete cijfers over de verhouding tussen muziek - dat inmiddels vrij gemakkelijk legaal beschikbaar is - en films - nog altijd nauwelijks legaal te kopen. "Ik weet wel dat een bedrijf als Disney in vergelijking met een paar jaar geleden veel vooruitstrevender geworden is. Vroeger beschermden ze hun materiaal goed, nu werken ze veel nadrukkelijker aan digitale beschikbaarheid."

Warboel aan nieuwe diensten
Volgens Lennart Renkema kan het grotere legale aanbod niet anders dan gevolgen hebben voor de hoeveelheid illegale uitwisseling. "Ik heb het gevoel dat er minder muziek gedownload wordt. Kijk alleen al naar YouTube. Dat is een legale dienst die bijna iedereen weet te vinden en waarop ongelofelijk veel muziek beschikbaar is. Populaire singles worden miljoenen keren bekeken, wat wel degelijk leidt tot inkomsten voor de labels. Maar het geeft vooral aan dat de muziekconsumptie verandert. Een hele generatie vindt het normaal om op die manier naar muziek te luisteren."

De warboel aan nieuwe diensten maakt het voor de consument niet gemakkelijk om te bepalen wat nu wel en niet legaal is. Een dienst met tien miljoen liedjes voor een tientje per maand? Tien jaar geleden ondenkbaar en beslist illegaal. Nu in sommige gevallen geheel volgens de regels, in sommige gevallen een brutaal bedrijf. Een website met allerlei knipperende casino’s en seksadvertenties wekt bij de doorgewinterde surfer argwaan, maar wat als je een keurige, stijlvol vormgegeven dienst voor je neus hebt, zoals de Nederlandse cyberlocker We Transfer? Een prima dienst die voor zowel legitieme als minder legitieme handelingen te gebruiken is. Of streaming platform 22Tracks: geheel legaal, maar hoe kan ik dat als gebruiker weten?

Streaming piraten
Ook in de streaming muziek zie je de eerste 'piraten' opduiken. Er zijn muziekdiensten die zonder toestemming van rechthebbenden muziek exploiteren. Deze week lanceerde Megabox, een muziekdienst van cyberlocker Megaupload, een dienst die zondermeer in de categorie brutaal valt. Ook het gerenommeerde bedrijf Amazon begon een clouddienst, waarnaar gebruikers hun eigen muziekbestanden kunnen uploaden. Daarvoor heeft het geen licentie nodig met rechthebbenden, vindt Amazon. En dan is er nog Grooveshark, een grote Spotify-achtige muziekdienst die op het moment in de klinch ligt met Universal Music. De eigenaar van Grooveshark wordt verantwoordelijk gehouden voor het eigenhandig uploaden van duizenden liedjes, zonder toestemming van Universal.

Een cruciale factor in de discussies over het downloadverbod in de Tweede Kamer. Want als een muziekgebruiker niet goed meer weet of hij nu goed bezig is of fout, is het dan niet gevaarlijk als hij daarvoor straks voor de rechter gesleept kan worden? Piraterijbestrijder Tim Kuik hintte de afgelopen tijd een paar keer naar het aanklagen van individuele gebruikers, maar volgens hem is dat in de media verkeerd uitgelegd. Het devies van Stichting Brein blijft: evident onrechtmatige diensten aanpakken, geen gebruikers. "Ik heb enkel de politieke paradox willen aangeven", legt hij uit. "Een aantal politieke partijen wil geen downloadverbod omdat daarmee de individuele gebruiker in gevaar zou komen. Dat maakt het voor rechthebbenden moeilijker om platforms aan te pakken. De rechter zei al: je moet bij de gebruiker zijn."

Onbegonnen werk
Maar dat wil Brein niet, benadrukt Kuik nog maar eens. Het is niet wenselijk, en bovendien niet praktisch. Ook in 2012 zal de piraterijbestrijder niet achter argeloze muziekliefhebbers aan gaan. "Het is onbegonnen werk. Als je downloaders wilt aanpakken, zul je diepgaand internetverkeer moeten monitoren. Het Europees Hof heeft onlangs gezegd dat dat niet mag, en ook wij vinden het te ver gaan. Wij willen niet de vraagkant aanpakken, maar het aanbod. In een paar vrienden die op kleine schaal muziek met elkaar delen zijn we als Brein niet geïnteresseerd." De illegale markt mag dan nog steeds floreren, volgens Kuik heeft zijn strijd wel degelijk effect. "Rond 2005 stond Nederland op de eerste plaats wat betreft het hosten van illegale platforms, nu staan we buiten de top 10. Als andere landen net zo zouden optreden als wij, zouden we het die platforms echt lastig kunnen maken."