Zo rond 2005 rees de ster van Antony Hegarty ineens tot grote hoogte. De Brit - al jaren woonachtig in New York - kreeg op zijn tweede album steun van onder meer Lou Reed, Boy George, Devendra Banhart en Rufus Wainwright, uitgesproken zangers die hem naar voren schoven als een buitengewoon bijzondere artiest. Dat had natuurlijk alles te maken met Antony's seksualiteit. Hij is een zogeheten transgender, een man die zich vrouw voelt. Met name op I Am A Bird Now verklankt hij die identiteit op een fascinerende manier, zowel tekstueel-inhoudelijk als als muzikant, met zijn bijzondere stem, die inderdaad tussen mannelijk en vrouwelijk in zweeft.

Maar het kunstenaarschap van Antony Hegarty omvat veel meer dan dat, zo bleek op de albums die volgden. Hij toonde zich een groot kunstliefhebber, met een voorliefde voor dappere, eigenzinnige kunstenaars. Een daarvan - de Japanse butoh danser Kazuo Ohno - prijkte op de hoes van zijn derde album The Crying Light. Met opvolger Swanlights zocht de zanger weer nieuw terrein op, toen hij zijn zorgen uitsprak over de toekomst van de wereld. Hij mag dan weer een beetje uit het centrum van de aandacht verdwenen zijn, zijn concerten zijn nog altijd ontzettend gewild.

Het voelt als het einde van een cyclus. Deze week verschijnt Cut The World, een verzameling live-opnames van nummers die Antony Hegarty de afgelopen twintig jaar schreef. Met nummers als You Are My Sister, Swanlights en The Crying Light zette hij een diepgaand oeuvre neer, met songs over seksualiteit, identiteit, de natuur en voorzichtig zelfs politiek. De excentrieke kunstenaar breidde ze uit met symfonische arrangementen en nam ze op in Denemarken. Tijd om er een streep onder te zetten? "In zekere zin klopt dat. Het is een cyclus die duurde van grofweg mijn twintigste tot mijn veertigste. Maar ik ben niet op een eindpunt. Ik kan altijd de studio in gaan om iets nieuws op te nemen. Op dit moment heb ik geen idee hoe de toekomst eruit zal zien. Mijn agenda voor 2013 is nog leeg."

Je bent de afgelopen dagen in Amsterdam geweest. Je komt hier graag. Was de stad je goed gezind?
"Zeker, we hebben een videoclip voor Cut The World geschoten vlak buiten Amsterdam. Ik wil er verder nog niets over zeggen, je ziet het vanzelf. Het is het enige nieuwe studionummer op het album. Een paar weken geleden heb ik opnieuw een project gedaan met het briljante Metropole Orkest, mijn favoriete orkest. Dat concert was een verzoek van het Holland Festival, omdat veel mensen het de vorige keer niet hadden kunnen zien door het beperkte aantal tickets. Binnenkort doe ik nog een project met het Metropole."

Je weet ongetwijfeld dat het orkest sterk onder druk staat.
"Ik weet het, en ik wil ze zo veel mogelijk helpen. Ze zijn zo waardevol voor de stad Amsterdam, een culturele peiler, ook voor internationale artiesten, juist omdat ze zo flexibel en getalenteerd zijn. Ze hebben een jonge geest en kunnen met veel verschillende soorten muziek werken. Ik begrijp dat mensen hier naar een Amerikaans model toewillen. Ik kan je vertellen: zo'n model bestaat niet. Als kapitalisme bepaalt wat de moeite waard is, kan veel interessante kunst niet bestaan. Dat is de reden dat veel Amerikaanse kunstenaars veel beter tot hun recht komen in Europa, mensen als Bob Wilson bijvoorbeeld. Zo verander je cultuurprogrammering in 'corporate' programmering. Is dat wat je wilt? Turn on Fox News and enjoy!"

Toch heb jij jezelf een tamelijk zekere positie verworven, toch? Er is enorm veel vraag naar je concerten.
"Maar in Amerika treed ik heel weinig op. Het type concerten dat ik graag doe is veel beter mogelijk in Europa."

Het is een album vol live-opnames, maar je hebt de luisteraar niet de ervaring van een echt concert willen geven. Het album start met een studio-opname van het nieuwe nummer Cut The World, gevolgd door een politiek-levensbeschouwelijke monoloog van meer dan zeven minuten, getiteld Future Feminism. In een echt concert zou je dat natuurlijk niet helemaal aan het begin doen.
"Het is überhaupt vrij ongebruikelijk om zoiets op een album te zetten. Mensen zullen er aanstoot aan nemen, dat weet ik nu al. Ik dacht: laat ik dan maar beginnen met mijn ideeën en gedachten te delen. Die monoloog is een lens naar de wereld zoals ik er naar kijk. Het moest voorbij gaan aan de esthetische ervaring. Ik was nerveus of ik het op het album moest zetten, en dat is meestal een goed teken. Als ik bang word, daag ik mezelf uit. Mezelf kwetsbaar opstellen is op de lange termijn vaak goed."

Waar was je bang voor? Want veel ideeën in die monoloog zijn al terug te vinden in eerder werk. Je dagdroomt over de vraag hoe de wereld eruit zou zien als vrouwen meer macht zouden hebben.
"Het was meer het idee dat zo'n speech op een album ongewoon is. Maar uiteindelijk moet je daar niet te veel over nadenken."

Je bent een goede spreker, maar geen Obama-achtige speechmachine. Halverwege haper je even.
"Alles was dan ook geïmproviseerd. Ik sprak uit wat in me opkwam, gedachten die ik al jaren heb of dingen waarover ik met vrienden spreek. Ik vind dat veel artiesten van mijn generatie behoorlijk ondoorzichtig zijn. Ze nemen zelden standpunten in over relevante zaken. De mensen die mij inspireren doen dat vaak juist wel. Als artiest heb ik toegang tot de media. Mijn intelligentie is emotioneel en intuïtief van aard. Ik ben geen intellectueel en ook niet per se hoog opgeleid, maar ik heb wel ideeën over dingen. Als ik geen muzikant zou zijn, zou mijn kijk op dingen vermoedelijk weggezet worden als hysterisch. In het gezin waarin ik opgroeide was dat ook het geval: emoties werden altijd lager ingeschat dan het verstand. Ik heb er altijd voor gevochten ze te hebben. Het emotioneel intuïtieve perspectief wordt gezien als vrouwelijk en niet waardevol in het rationele discours. Zeker als het gaat over politiek en de maatschappij. En toch vind ik dat ik als artiest iets te bieden heb. Ik vind dat vrouwen iets te bieden hebben, zeker oudere vrouwen. De discussie kan een andere wending nemen als de sprekers aan tafel veranderen."

Zie je dat gebeuren?
"Waarom niet? De Berlijnse muur is ook gevallen, dat had ook niemand gedacht. Obama werd ook tegen iedere logica in gekozen. Wonderen gebeuren iedere dag. Mensen zullen zich vroeg of laat realiseren dat hun hooggewaardeerde rationalisme en geciviliseerde gedrag vol zit met onderhuidse woede en angst, zeker als het door mannen gedomineerd wordt. Rationeel ontwikkeld gedrag heeft geleid tot genoeg kernwapens om de wereld vierhonderd keer te vernietigen. Het heeft geleid tot de destructie van onze eigen planeet, tot een systeem waarin we de laatste grondstoffen van de aarde opgebruiken. Compleet irrationeel natuurlijk, maar zo is onze relatie met de aarde. Mensen zijn niet in staat verder te kijken dan hun eigen leven, hooguit zeventig jaar vooruit. Ze kunnen zich niet voorstellen dat ze onderdeel zijn van een groter plan. Alsof we geen onderdeel zijn van een enorme levensader die loopt van het begin van de schepping."

"De Cherokee indianen kennen een wet van zeven generaties. Ze willen niets doen dat hun kinderen in de komende zeven generaties schade toebrengt. Wij weten niet eens van wie we afstammen. Ik zelf ook niet trouwens, laat ik mezelf niet beter voordoen dan ik ben. In plaats daarvan gelooft half Amerika in apocalyptische religies. En als de wereld toch ten onder gaat, waarom zou je hem dan sparen? Dat verklaart waarom veel van die apocalyptische religieuze stromingen samenwerken met de meest ethisch-bankroete kapitalistische ondernemingen, zoals de wapenindustrie. Het leidt tot een soort self-fulfilling prophecy. En dat is niet het verhaal van de mensheid, dat is het verhaal van mannen. Vrouwen hebben er slechts aan meegewerkt, als collaborateurs."

Is kunst ook een manier om een ideale wereld te creëren?
"Dat denk ik niet. De dialoog is wel verdiept sinds mijn twaalfde, het gaat niet alleen meer om het tonen van emoties. Een kunstenaar kan verschillende rollen vervullen. Soms esthetisch, soms spiritueel. Ik probeer ook zoveel mogelijk te participeren. Ik kan een interview als dit gebruiken om mensen te bereiken. Jij als journalist hebt een belangrijke rol in het tot stand brengen van een zinnige dialoog. "

Verbaast het je dat veel kunstenaars weinig uitgesproken zijn?
"Ze zijn er wel, uitgesproken kunstenaars. Een aantal van hen heb ik uitgenodigd op het Meltdown festival. Diamanda Galas, Buffy Sainte-Marie, die ik beschouw als een van de belangrijkste Amerikaanse zangeressen. Als Nina Simone nog leefde had ik haar zeker uitgenodigd. Maar iemand als Lady Gaga spreekt zich ook uit, over pesten bijvoorbeeld, over homoseksualiteit."

Voel je je verbonden met Lady Gaga? Jullie hebben wel meer gemeen. Een liefde voor Andy Warhol bijvoorbeeld, en voor Marlene Dietrich.
"Ik verdiep me niet heel erg in haar werk. Ze spreekt een totaal andere doelgroep aan, vooral jonge tieners. Maar ik vind het cool dat ze probeert iets zinnigs over te brengen. Ze hoeft dat niet te doen. Mijn publiek is over het algemeen ouder, al verbaasde ik me laatst in Rusland en Scandinavie over het grote aantal jonge mensen."

Verschilt dat veel per land?
"Ja. En landen reageren heel verschillend op een artiest als mij. Ze gebruiken me in feite als een soort inktpot voor hun eigen dialoog, en ik doe daar graag aan mee. In interviews zie je welke zaken belangrijk zijn in het publieke bewustzijn. In Amerika wil men nu pas praten over andere zaken dan gender, in West-Europa staat men al veel langer open voor mijn standpunten over het milieu bijvoorbeeld. Hier word ik veel gevraagd naar bezuinigingen op kunst, zoals jij ook deed. Een thema als homoseksualiteit neemt overal een andere rol in. In Amerika wordt het homohuwelijk momenteel ingezet als verkiezingsissue, in Rusland worden homoseksuelen dagelijks geconfronteerd met extreem geweld. Het is in zo'n land veiliger een buitenlandse artiest zich te laten uitspreken over dat onderwerp."

In je Future Feminism speech noem je Allah een vrouw en grap je dat je dat op een hele stapel dreigbrieven zal komen te staan. Heb je daar serieus problemen mee gehad?
"Nee, ik heb er spijt van dat ik die grap heb gemaakt. Ik realiseerde het me pas toen het op het album stond. Ik heb nooit problemen gehad met moslims. Het was ongepast om die grap te maken."

Je bevestigt met die grap het vooroordeel van de islam als een agressieve, niet-tolerantie religie.
"Feit is: als transgender zou ik in een moslimland vermoord worden. Maar ik heb er nooit problemen mee gehad. We moeten hier eigenlijk niet over praten. Ik zou dergelijke opmerkingen ook over christenen of zelfs boeddhisten kunnen maken. Het is een intrinsiek probleem in elke monotheïstische godsdienst. Ik heb over het algemeen weinig met dat soort jongensclubs."

In occulte religies neemt de vrouw vaak een meer prominente rol in.
"Daar moet je mee oppassen, occulte religies zijn een mijnenveld, bij veel mensen gaan alle alarmbellen af. Het is ook een vergaarbak, en met een heleboel wil ik niets te maken hebben. Veel occulte denkwijzen suggereren dat de werkelijkheid manipuleerbaar is. Daar geloof ik niet in. Ik geloof in de realiteit, in de wetenschap, in biologie, in elektronen en neutronen. Dromen spelen wel een rol, maar toch vooral als creatief materiaal. Ik gebruik regelmatig het woord heks om mezelf te omschrijven, maar ik doel daarmee allerminst op een vrouw die in een potje allerlei toverdrankjes brouwt. Ik denk meer aan de manier waarop Yoko Ono zichzelf omschreef als heks, als de vervolgde vrouw."

Je raakt soms geëmotioneerd van kunst, alsof het je persoonlijk raakt. Wat triggert je? De boodschap? Moed? Schoonheid?
"Ik houd van muziek, vooral van zangers. Ik reageer daar heel sterk op. Ik huil als ik Buffy Saint Marie zie optreden, maar ook als iemand het volkslied zingt op tv. Het is de emotionele expressie die me raakt. Als je zingt, treed je buiten je eigen lichaam, je wordt deel van iets groters, dat niet te bevatten is."

Is er een instrument dat in de buurt komt van de menselijke stem?
"Voor mij niet. Hooguit als Nina Simone piano speelt. De laatste tijd houd ik erg van ritme. Ik zag laatst een documentaire waarin een cameraploeg in de sloppenwijken van Nairobi op zoek ging naar een tienergroep drummers, die gebruik maakten van allerlei soorten afval. Ik barstte voor de tv in tranen uit, zo inspirerend vond ik die jongens. Dat zou ik moeten doen, dacht ik."

Cut the World van Antony & The Johnsons verschijnt op Secretly Canadian/Konkurrent.