Er is de laatste jaren iets veranderd in de metal, ziet Peter van der Ploeg, metalhead en muziekjournalist bij NRC. "Mensen lijken zich meer bewust van de verkeerde kanten die metal soms heeft. Vroeger werd er ook veel weg gekeken, en was het al snel: 'ach ja, het hoort er ook een beetje bij'. Daarom vind ik het wel opvallend dat Down nu gecanceld is voor FortaRock."

Radicale vrijheid
Heeft metal dan zoveel meer problemen met extremisme dan andere genres? We kennen allemaal dj Ten Walls nog, die vorig jaar na homofobe opmerkingen door Pitch en Mysteryland werd geschrapt. En eens in de zoveel tijd blijkt er weer eens een reggae-artiest toch te veel homofobe dingen te zingen. Maar in de metal ligt het toch vaak net wat lastiger. "Wat metal metal maakt, is dat er radicale vrijheid is. Er is geen hiërarchie, alles mag", legt Van der Ploeg uit. "Je gaat in alles wat verder. In wat je kan doen met je instrumenten, met je muziek. Alles wordt extremer. En ja, een extreem genre waarin alles mag, trekt ongetwijfeld ook extremisten aan. Dat is niet zo gek. Op het internet zie je dat ook op plekken waar radicale vrijheid heerst. Het enige wat je daartegen kunt doen, is met een grote vocale groep zeggen: dit pikken we niet. Hier gaan we niet naar staan kijken alsof er niks aan de hand is."

Opschudding
Volgens Van der Ploeg gebeurt het vaker dat extreme metalbands vanwege hun uitlatingen van line-ups worden geschrapt, maar tot nu toe bleef dat vaak onder de radar. "Maar dit is geen obscure, duidelijk foute blackmetalband, die er gewoon voor uitkomt. Dat maakt het ook wel lastig. Phil Anselmo is, of was, voor veel mensen een held, een van de groten in de metal. Ik was zelf ook groot fan van Pantera toen ik jong was, en Down vind ik ook te gek. Dat maakt het wel extra pijnlijk."

Toch is juist dat misschien wel belangrijk. "Metal kan deze opschudding goed gebruiken, vind ik. Want ik voelde de bui eigenlijk al weer een beetje hangen, dat mensen zouden zeggen: 'ach ja, het is gewoon een beetje een domme lul', of 'hij was gewoon dronken'. Dat het weer zou worden weggeveegd. Daarom vind ik dit heel goed. Iedereen zegt wel eens iets doms in een dronken bui, maar ik heb nooit met m'n arm gestrekt op een podium gestaan."

No-brainer
Voor Fortarock-directeur Robert Korstanje was dat laatste precies de reden om de band te cancellen. "Voor ons was het eigenlijk een no-brainer. Dit was zo vol overtuiging", vertelt hij. "Zijn eerste reactie op de ophef was helemaal de doorslag, toen hij zei dat het allemaal een grapje was en dat mensen niet zo moesten zeuren. Ik heb het net nog terug gekeken, en dit was heel duidelijk geen grapje, dat kan gewoon niet. Toen wisten we gelijk: dit moeten we niet hebben op ons festival. Er ging nog even wat tijd overheen voordat we definitief konden cancellen, omdat zoiets nog wel wat geregel kost met het management. Maar dit soort acties tolereren wij niet. Natuurlijk zijn er wat teleurgestelde fans, die gewoon die band willen zien, maar veruit de meeste reacties die wij krijgen, steunen ons ook."

Behalve Fortarock werd ook een show in thuisstad New Orleans geannuleerd, het Belgische Graspop denkt er nog over na. Toch lijken deze acties voor Anselmo vooralsnog geen definitieve consequenties te hebben. Waar danceartiest Ten Walls gelijk door zijn label en booking agency werd gedropt - en danceorganisatie Dekmantel liet op Twitter weten dat het "100% einde oefening" was - is daar bij Anselmo nog geen sprake van. In de eerste plaats omdat Down een eigen label heeft, maar Anselmo's bandgenoten lijken hem inmiddels ook weer in genade te hebben aangenomen. "Ik ben het niet eens met zijn acties, maar ik weet dat hij geen haat in zijn hart draagt", liet Down-gitarist Pepper Keenan op Facebook weten, nadat Anselmo zelf had voorgesteld de band te verlaten.

Niet zien aankomen
Dat kan Keenan wel zeggen, maar de zanger was natuurlijk al niet van onbesproken gedrag. Halverwege de jaren '90 gaf hij bijvoorbeeld al een minutenlange 'white pride speech' op het podium in Montreal. Had Fortarock niet al vooraf kunnen weten wat het binnenhaalde? Nee, zegt Korstanje. "We hebben natuurlijk wel meer bands gehad, zoals Slayer, waar de nazi-verwijzing een beetje bij hoort. Dan weet je dat je daarmee moet uitkijken, dan moet je daar iemand op zetten die het in de gaten houdt. We wisten ook dat [Anselmo] een baasje was, maar dit is buiten proporties, dit zagen we totaal niet aankomen. Anders hadden we het ook niet geboekt."

Van der Ploeg begrijpt dat. "Ik heb het bij Anselmo zelf nooit eerder zo open en vol overtuiging gezien, maar misschien had ik ook wel beter moeten opletten. Het is wel lang geleden dat er ophef over zijn uitspraken geweest is. In 2013 namen ze bijvoorbeeld nog afstand van de Confederate Flag, omdat ze geen 'symbool van haat' wilden voeren. Toen dacht ik: 'hee, hij is ouder en wijzer geworden. Down is een ander verhaal dan Pantera.' En dan word je toch verrast."

Fascisme in metal
Het koketteren met nazi-symbolen is in de metal niets nieuws, en ook niet altijd een blatante uiting van racisme. Van Motörhead's Lemmy Kilmister is bijvoorbeeld bekend dat hij nazimemorablia verzamelde 'omdat hij dat gewoon mooi vond', en ook Slayer gebruikt veel naziverwijzingen, zonder direct als een fascistische band te worden gezien. "Daarom is het goed dat Fortarock dit doet", vindt Van der Ploeg. "Dat is ook een signaal naar andere festivals, boekers en organisatoren: 'Laten we wel een beetje opletten met wat we binnenhalen'. Het is in de metal ook wel lastig, hoor. Soms sta je naar bands te kijken waarvan je denkt: 'Klopt dit wel? Wie zijn dat eigenlijk voor figuren? Wat zijn dat voor gekke tatoeages? Zijn dat zonnewielen of swastika's? Nu is het dan een grote naam, maar het gebeurt ook veel in kleinere zalen met kleinere bands."

Dat maakte Ruud Lemmen, hoofd boekingen bij 013 en geestelijk vader van Neurotic Deathfest, een van de belangrijkere metalfestivals van Nederland, afgelopen najaar mee. Neurotic is inmiddels ter ziele, maar Lemmen is nog wel betrokken bij het door het Amerikaanse Maryland Deathfest geprogrammeerde Netherlands Deathfest. Voor dat festival in 013 in Tilburg, dat dit jaar voor het eerst wordt gehouden, werd de band Disma geschrapt.

"Disma is een vrij klassieke deathmetalband, dus daar zag ik aanvankelijk geen probleem in, en Maryland ook niet." Maar toen werd duidelijk dat frontman Craig Pillard een nazi-sideproject had gehad, genaamd Sturmführer. "We zagen het artwork en dat liet weinig aan de verbeelding over. Aanvankelijk deed hij het af als een jeugdzonde, maar uiteindelijk bleek het toch allemaal wat recenter te zijn en dat was voor ons genoeg reden om zo iemand geen podium te bieden. Overigens heeft Netherlands Deathfest heeft ook veel hardcore en crust-acts, en die zijn wat politieker onderlegd. Tien bands wilden ook niet meer met hen op de poster staan, dus toen was helemaal duidelijk dat we die band moesten vervangen."

Bewustzijn
Uiteindelijk komt het allemaal neer op een ethische afweging, met veel haken en ogen. Moet je de band afrekenen op het gedrag van de frontman? Moet je iemands kunst - in dit geval de muziek - niet los zien van iemands persoonlijke opvattingen? Of zelfs: moet het podium in zekere zin geen vrijplaats zijn?

"Niets moet", vindt Van der Ploeg. "De naziblackmetalscene floreert echt. Er zijn heel veel mensen die daar geen moeite hebben en dat gewoon willen zien, dat staat ze natuurlijk vrij. Maar Fortarock zegt nu voor zichzelf: 'dit willen we niet op ons festival.' Dat staat hen ook vrij. Een band niet halen, is iets anders dan censuur."

Lemmen is wat stelliger. "Bij 013 hebben we het duidelijke standpunt dat we bands met extreme politieke ideeën - links of rechts - geen podium willen bieden. Een harde grens is er niet echt, het is altijd een beetje een combinatie van factoren, maar we hebben altijd een bewustzijn dat dit speelt. Ik vind dat elk zichzelf respecterend poppodium of festival dat zou moeten hebben, en daarom snap ik Fortarock ook goed."