MEGALOMAAN OF GROEISTUIPEN?
Najaar 2005 openden twee grote nieuwe zalen in Brabant (Effenaar) en Noord-Holland (Patronaat), twee jaar later zat de nieuwbouwgolf zo'n beetje op haar hoogtepunt. 3voor12 noteerde begin 2007: "Op dit moment zijn meer dan vijftien steden bezig met de her- of nieuwbouw van een poppodium. Bij meer dan tien gaat het om complexen die meer dan duizend bezoekers kunnen huisvesten, vaak verdeeld over meerdere zalen." In dezelfde maand vroeg de Volkskrant zich af wie al die blinkende poptempels toch ging vullen? Internationale boekers constateerden op 3voor12 een tekort aan bands die genoeg publiek trekken. De vraag was kortom: "Verplettert het Nederlandse podiumcircuit zichzelf met megalomane ambities, of beleven we de groeistuipen van een professionaliserende sector?"
Podia van de Zeroes: van 013 tot TivoliVredenburg
De nieuwbouwgolf van de jaren nul in beeld
De Zeroes was het tijdperk waarin de drang tot vernieuwing, professionalisering en schaalvergroting in het zalencircuit vorm kreeg in een stoet aan nieuwbouw poppodia. Van Haarlem tot Eindhoven en van Purmerend tot Bergen Op Zoom verrezen nieuwe zalen, vaak ingericht als multifunctionele culturele centra. De nieuwbouwgolf begon grofweg met de opening van 013, Tilburg in 1998 en je zou de opening van TivoliVredenburg (juni) en Doornroosje (oktober) als slotstuk van die dadendrang kunnen zien. 3voor12 kijkt naar de verwachtingen en angsten uit de Zeroes en hoe de vlag er anno 2014 bij hangt.
SLEUTELWOORDEN SCHAALVERGROTING EN PROFESSIONALISERING
Belangenvereniging VNPF (Vereniging Nederlandse Poppodia en -Festivals) heeft de stand van zaken in 2008 gevat in Het Grote Poppodium Onderzoek. "Schaalvergroting en professionalisering zijn de sleutelwoorden voor de ontwikkeling van de Nederlandse poppodia in de afgelopen 12 jaar." Wat feiten op een rij: "Gemeenten zijn de belangrijkste subsidiegevers. Er zijn anno 2008 ongeveer 100 gespecialiseerde poppodia. Noord-Holland en Zuid-Holland kennen het grootste aantal poppodia."
Het rapport signaleerde ook dat de sector "Nog lang niet klaar met bouwen en verbouwen" was: "In 2008 is 23% van de podia gehuisvest in accommodaties, die speciaal voor die functie zijn gebouwd (tegen 12% in 1995). Daarnaast is 17% van de podia in de afgelopen 10 jaar grondig gerenoveerd. Van de grote podia behoort maar liefst 85% tot een van deze twee categorieën." De podia hebben volgens het rapport ook "een serieuze ontwikkeling doorgemaakt richting vergaande professionalisering. De groei ging gepaard met groeistuipen. De benarde situaties die daar op volgden vormden een opmaat tot versterking van de bedrijfsvoering; meer subsidie maar ook meer professionalisering." Dat gold in grotere mate voor de nieuw- en verbouwpodia.
3voor12 loopt met zevenmijlslaarzen door zeroes podiumland en licht uit:
013, Tilburg, opening november 1998, capaciteit 2200 bezoekers (+ 350 en 150)
Tilburg toonde visie in de jaren '90: in 1998 gingen Noorderligt, Bat Cave en de MuziekKantenWinkel op in één nieuwbouw popcentrum met zes oefenruimtes, een undergroundclub (Bat Cave), twee zalen (groot en klein) en een opnamestudio. Poppodium Noorderligt had al een zaal voor 1000 man, maar 013 bood nu ruim het dubbele en bij festivals in alle zalen zelfs plaats aan 2500 man. 013 kende vooral op personeelsgebied de nodige onrust, maar vierde in 2008 het jubileum en kijkt alweer even vooruit. In 2010 werd de Bat Cave verbouwd en de naam veranderd naar Stage01, maar vorig jaar werd duidelijk dat de kleinste zaal sneuvelt. 013 acht uitbreiding noodzakelijk om te kunnen overleven, ook met het oog op de komst van TivoliVredenburg met een grote zaal voor 2000 man. De gemeente Tilburg steunt die gedachte en reserveerde daarvoor 7,7 miljoen euro. Het idee: de capaciteit van de grote zaal vergroten naar 3200 en de Kleine Zaal en Stage01 samenvoegen tot een zaal voor 700 bezoekers. Dit jaar moet de verbouwing beginnen.
De Waerdse Tempel, P3, Het Kasteel en Donkey Shot
In het (ver-)bouwstaatje hiernaast van de jaren 2003-2007 staan drie podia die de tand des tijds niet doorstaan hebben: Donkey Shot in Heemskerk bleek ondanks een grondige renovatie van een kleine twee miljoen euro niet exploitabel (opvolger De Nozem & De Non hangt een eender lot boven het hoofd). De Waerdse Tempel sloot zes jaar na opening in 2012. Wat met 2500 bezoekers als 's lands grootste concertpodium gold (en vooral op ondernemersinitiatief en zonder subsidie draaide), werd bijna een uitvaartcentrum. Het Kasteel in Alphen ging in 2004 verbouwen en kwam heropend in 2007 in de problemen, maar werd via surséance gered door de gemeente. Waarna de wethouder besloot per 1 januari 2013 alsnog de subsidie te beëindigen en het Kasteel failliet ging.
P3 bestaat nog wel, maar is misschien wel het meest schrijnende voorbeeld van gemeentelijke overschatting en wanbestuur. De zaal in Purmerend opende in 2006 met een capaciteit van 850 + 300 en zag de gemeente na 3 jaar de subsidie al halveren. Purmerend was in de problemen gekomen door een verliesgevend project met stadsverwarming en wilde aanvankelijk de subsidie helemaal stopzetten. Na protesten hield P3 50% van de subsidie over. In 2011 moest niettemin de programmeur weg en om de boel draaiende te houden, huisvest P3 nu naast dansavonden ook kerkdiensten. Het is een beetje het verhaal van de gemeentes die zich in de zeroes/nineties op de kaart wilden zetten met popmuziek, maar niet goed nadachten over exploitatie en vraag (vooral het aantal grote podia in het bepaald niet dichtbevolkte Noord-Holland zorgde voor problemen). De VNPF waarschuwde in het rapport: "Houd rekening met de exploitatiesprong (en dus de subsidieverhoging) die steevast op nieuwbouw volgt." Toen de crisis opdook kwamen veel van diezelfde gemeentes in hun bezuinigingsbehoefte echter juist bij de nieuwe podia uit.
Mezz, Breda, opening oktober 2002, capaciteit 650 (+150)
De opvolger van jongerensociëtiet/poppodium Para is te vinden achter de nieuwe wijk Chassé Park. Na redelijk wat politiek duw- en trekwerk was de gemeente Breda in 1999 zo verstandig (gezien de nabijheid van Tilburg) te kiezen voor een middenpodium met een café voor de kleinere optredens. Mezz tekent vanaf 2002 voor een van de meest opvallende ontwerpen in Nederland podiumland: een koperkleurige bolvormige sculptuur. Het pand herbergt ook vier oefenruimtes en richt zich qua programmering op de regio, waarbij met festivals als Ik Zie U Graag ook nadrukkelijk naar België gekeken wordt. Niettemin moet Mezz dit jaar een ingrijpende reorganisatie doorvoeren. De noodgedwongen bezuinigingen uiten zich in vier ontslagen, het afstoten van de oefenruimtes en het omturnen van het café tot kleine zaal (omdat het caféconcept mislukt is, gaat het alleen nog open bij concerten).
Paard van Troje, Den Haag, heropening medio 2003, capaciteit 1100 bezoekers (+ 300 en 200)
Het Paard van Troje staat al sinds oktober 1972 op de Haagse kaart. Begonnen als Stichting Trefcentrum en al gauw omgedoopt was Paard van Troje aan de Prinsegracht 12 gericht op alle Haagse jongeren. De roep om een middelgroot podium in de zelfbenoemde popstad nr. 1 groeide en tussen 1999 en 2003 werd het pand grondig verbouwd. Medio 2003 heropende het Paard met een grote zaal voor 1100 bezoekers, een kleine voor 300 en een café (200). Op dat moment was het Paard het zesde grote podium van het land na 013 (Tilburg), Nighttown (Rotterdam), Tivoli (Utrecht), Melkweg en Paradiso (Amsterdam). Directeur Jeroen van de Wiel leidde het Haagse podium bijna tien jaar en werd op 4 februari 2014 opgevolgd door programmeur Majel Blonden.
Patronaat, Haarlem, heropening september 2005, capaciteit 950 (+250 en 100)
Opgericht in 1984 als eigentijds muziektheater huist Patronaat sinds de herfst van 2005 in een modern, multifunctioneel pand aan de Zijlsingel. De nieuwbouw kostte Haarlem 10 miljoen euro. In 2003 ging het oude Patronaat dicht en werd tot de grond toe afgebroken. Tot mei 2005 programmeerde men door op een tijdelijke locatie. Het Haarlemse podium heropende een paar maanden later op dezelfde plek met een bijna verdubbelde grote zaal-capaciteit, en had nu ook een kleine zaal en muziekcafé (aanvankelijk ingezet als restaurant) ter beschikking. Een jaar later zat Patronaat al in financiële problemen (vijf ton verlies). De gemeente trok de beurs: jaarlijks twee ton erbij. Niettemin moest Patronaat een flinke stap terug doen: het restaurant werd gesloten, veel arbeidscontracten en de cabaret- en kindervoorstellingen geschrapt. Er moest kortom 'minder risicovol' worden geprogrammeerd: "We gaan terug naar onze corebusiness van popmuziek en dance", stelde interim-directeur Rob Stecher. Verstandig, want zeven jaar later draait Patronaat nog steeds.
Effenaar, Eindhoven, heropening oktober 2005, capaciteit 1000 (+400)
Van 1971 tot 2005 huisde de Effenaar nog in een oude Eindhovense linnenfabriek waar 650 bezoekers in pasten. Uitbreiding/renovatie bleek te duur, waarna de gemeente in 1998 tot nieuwbouw besloot. De concurrentiepositie van de Effenaar moest weer verbeteren met een grote zaal voor 1000 bezoekers en een kleine zaal en foyer voor 400 bezoekers. In 2002 dreigde het plan te mislukken toen het college besloot 4,6 miljoen euro te bezuinigen op het al toegekende budget, maar begin 2004 was het groene licht daar. In oktober 2005 opende de nieuwe Effenaar aan de Dommelstraat, op een steenworp afstand van het station. In 2008 baarde het podium opzien met de eerste skybox in een popzaal (na de HMH), maar in 2012 keerden de geldzorgen terug. De gemeente koppelde een forse huurverhoging (van 56.000 naar 217.000 euro) aan een subsidieverlaging van 3%. Eindhoven verleende 'een beperkt uitstel' van de verhoging om de gaten te dichten, maar zowel 2012 als 2013 werd afgesloten met 2,5 ton tekort op de begroting. Zaak is om dit jaar de inkomsten te vergroten. De Effenaar is ook goed bezig: de programmeur en interim-directeur werden vast in het zonnetje gezet.
WATT, Rotterdam, opening september 2008, capaciteit 1500
Nadat Nighttown in 2006 failliet ging, kreeg Rotterdam medio 2008 eindelijk weer een grote concertzaal terug dankzij de opening van WATT in hetzelfde pand. Horeca-ondernemers Aryan en Willem Tieleman en hun partner Ted Langenbach kochten het failliete pand en verbouwden het tot poppodium annex horecagelegenheid met duurzaam imago. Probleempje: het pand bleek niet goed geïsoleerd, waardoor de aandacht snel verschoof van de energie-opwekkende dansvloer naar geluidslekken en andere problematiek. Zo kampte het poppodium sinds de opening met ernstige financiële tekorten die uiteindelijk opliepen tot twee miljoen euro. Onderweg waren nog wat noodgrepen gepleegd, waaronder een fusie met (het daarmee ook geliquideerde) Waterfront. In juni 2010 wilde de gemeente niet meer bijspringen en vroeg WATT het faillissement aan. In een analyse bleek de geluidsproblematiek de bijl aan de wortel van het nieuwe businessplan. Meerdere plannen volgden, maar kwamen daardoor nooit van de grond. Thans huist een Chinese grootgrutter in het pand aan de Kruiskade.
Metropool, Hengelo, opening oktober 2009, capaciteit 850 (+280 en 100)
Het leek wat megalomaan eind 2009: een nieuw gebouw neerzetten met een capaciteit van 1200 bezoekers, terwijl Atak in Enschede (12 kilometer en acht minuten treinen verderop) amper een jaar eerder opende in een nieuw gebouw met een vergelijkbare capaciteit. Metropool werd in een klap de grootste van Overijssel (ook groter dan de nu net vernieuwde Hedon in Zwolle en het uitgebreide Burgerweeshuis te Deventer). Het nieuwe gebouw van Metropool kostte in totaal 8,5 miljoen. Beide podiumdirecteuren erkenden dat de nabijheid problemen kon opleveren en dat overleg geboden was. Wel stak het Atak dat Metropool de strijd aan kon gaan met bijna een ton meer subsidie op jaarbasis. In het eerste jaar boekte het podium een tekort tot twee ton, maar in 2012 schreef Metropool voor het eerst zwarte cijfers. Regionale krant Tubantia citeert een e-mail van de VNPF, waarin de brancheorganisatie zou melden dat Metropool "de strijd in het Oosten heeft gewonnen met na een moeizame start eindelijk een grootse programmering in het Oosten".
De Vorstin, Hilversum, opening 2010, capaciteit 900 (+300)
Poppodium Tagrijn voldeed niet meer en ook Hilversum wilde een groot nieuw podium. Symbolisch genoeg ging het oude Tagrijn-pand in 2007 halverwege de sloop al in rook op, maar dat bleek geen voorbode van een voorspoedig bouwproces. De opening van De Vorstin (een wedstrijd leidde tot de nieuwe naam) werd verscheidene malen uitgesteld. Het in december 2009 opgeleverde gebouw ging pas oktober 2010 open. In het begin moesten onder meer overwonnen worden: een breuk tussen personeel en bestuur, een weggestuurde directie, stakend personeel en een niet-sluitende begroting, waardoor De Vorstin het eerste volledige jaar begon met een tekort van 227.000 euro. De gemeente dreigde het pand al in december 2010 te sluiten, maar bood uiteindelijk wel hulp. Daarvoor moest De Vorstin vanaf 2011 wel minder risicovol progammeren en meer inkomsten genereren door verhuur aan commerciële partijen. Daarmee is de weg omhoog weer ingeslagen, althans financieel. VNPF-directeur Schans plaatste destijds tegenover 3voor12 kanttekeningen bij het gemeentelijke beleid: "Ik wil wel eens weten wat de gemeente voor idee had toen ze het gebouw neerzette. Het getuigt niet van veel visie om na één jaar de subsidie in te trekken. Ik snap die bezuinigingsopdracht wel, maar die hele crisis is over 4 of 5 jaar wel weer over en dan zijn die mensen wel weg."
TivoliVredenburg, Utrecht, opening juni 2014, capaciteit 2000 (+1700, 550, 500 en 250)
Het inmiddels tamelijk kolossaal ogende en bijna gereedstaande Utrechtse muziekverzamelgebouw gaat al 21 juni open. Poppodium Tivoli, Muziekcentrum Vredenburg en het al omgevallen SJU Jazzpodium gaan er in op. Daar ging naar goed Nederlands gebruik een hoop politiek en bestuurlijk geruzie, bouwproblemen en budgetoverschrijdingen/aanloopverliezen aan vooraf. Oorspronkelijk was het doel dat Koningin Beatrix het in 2009 zou openen. Medio 2012 hielden de partijen al rekening met bouwkundige oplevering van de grote poprock-zaal in oktober 2013 en de totale kosten zijn opgelopen van de beoogde € 97 miljoen naar € 132,5 miljoen. Het resultaat is niettemin indrukwekkend: TivoliVredenburg krijgt een totale capaciteit van zo'n 5.500 bezoekers (net zo groot als de HMH) in 5 zalen, waarvan 2000 in de Ronda (popzaal), 1700 in Grote zaal (de oude Vredenburg-zaal), 550 man in de Kamermuziekzaal, 500 in de Cross-overzaal en 250 in de Jazzzaal (en dan is er nog een jazzcafé voor een kleine 100 man). Neem een kijkje. De eerste boekingen zijn ook veelbelovend en de geluiden in Amsterdam en Tilburg doen vermoeden dat Melkweg, Paradiso en 013 voortaan rekening houden met concurrentie uit de Domstad.
Doornroosje, Nijmegen, open sinds 1970, capaciteit 425 + 175 man (straks 1100 + 400)
Er heeft behoorlijk wat water voor door de Waal moeten stromen, maar Doornroosje gaat dan toch ook uitbreiden. Waarmee het aantal 'grotere oude zalen' toch gereduceerd wordt tot het rijtje Paradiso, Vera, Melkweg en W2 in Den Bosch. In 1970 opgericht als Kreatief Aktiviteiten Sentrum huist Doornroosje ruim veertig jaar verder nog altijd in een van de meest karakteristieke poppanden van Nederland. Al sinds de jaren negentig is er sprake van nieuwbouw en verhuizing (o.a. geluidsoverlast), maar het wachten was op een geschikte locatie en overeenstemming tussen politiek en podium. December 2010 kwam het groene licht, een jaar later volgde de eerste paal en dit najaar kan Doornroosje open in een nieuw pand naast het centraal station. Directeur Toine Tax heeft er vrede mee. Zijn Roosje wordt onderdeel van een groot complex van 15 bouwlagen, waarin boven het poppodium 348 studentenkamers zitten. Volgens De Gelderlander gaat het oude pand aan de Groenewoudseweg "vooralsnog niet plat". De wethouder zou kijken naar de mogelijkheden voor gebruik als atelierruimte.
'Bij gemeente minder aandacht voor exploitatie'
De VNPF signaleerde in Het Grote Poppodium Onderzoek van 2008 grote steun van gemeentelijke overheden bij nieuw en verbouw van poppodia, maar zag ook: "Tegelijkertijd was er van gemeentelijke zijde minder aandacht voor de organisatie en de exploitatie. Dit terwijl de kwetsbaarheid - ook in politieke zin - juist daarin schuilt. Het is nu tijd om de subsidievoorwaarden te verruimen en om middelen vrij te spelen voor investeringen in de organisatie van poppodia." Een terechte waarschuwing, zo onderstreept de recente geschiedenis van P3 en De Vorstin hierboven. Het risico is evident.
Gelukkig staan er ook zat succesverhalen tegenover de tegenvallers. Veel nieuwbouw zalen kenden aanloopproblemen (check de whiskey-lekkage in Atak!), maar dat neemt niet weg dat professionalisering en schaalvergroting ook vaak bittere noodzaak was. En dat Nederland nu een ongekende, goed geoutilleerde podiuminfrastructuur kent. Met de opening van TivoliVredenburg in Utrecht in juni en Doornroosje, Nijmegen dit najaar komt voorlopig een einde aan de nieuwbouwgolf in podiumland.
We pretenderen geen volledigheid in dit artikel. Zo kregen onder meer Melkweg (Max en Rabozaal), Tivoli de Helling (eerst als De Vloer), P60 in Amstelveen, de Boerderij in Zoetermeer, Luxor Live in Arnhem, Gigant in Apeldoorn, Bibelot in Dordrecht (800 + 300 man in het Energiehuis), Gebouw-T in Bergen Op Zoom en de Kroepoekfabriek in Vlaardingen bijvoorbeeld nieuwe of vernieuwde gebouwen. Verder heropende Hedon in Zwolle (een van de eerste nieuwbouwpodia) ook zojuist en gaat dit jaar LVC in Leiden verder in een nieuwbouwpand onder de naam Gebr. de Nobel.