Van actievoerende punkers tot staatsgevangenen in een strafkamp en wereldsterren: het verhaal van Pussy Riot is zowel een sprookje als een nachtmerrie. Sinds hun vrijlating in december 2012 zijn Nadja Tolokonnikova en Masja Aljochina op tournee. Omarmd, en ook enigszins gekaapt, door organisaties zoals Amnesty International en Human Rights Watch en tal van celebrity's en politici die zich graag met hen afficheren. Madonna die tijdens een concert in Moskou de woorden Pussy Riot op haar rug geschreven had, Hillary Clinton die met ze op de foto ging: iets van hun aura - een aantrekkelijke mix van de pregnantie van hun zaak, de evidente noodzaak van hun verzet en niet te vergeten hun mediagenieke uiterlijk -straalt een beetje op hen af.

Een boek en verschillende documentaires werpen meer licht op Pussy Riot als verschijnsel binnen de huidige complexe Russische realiteit en op hun persoonlijke achtergrond: Pussy vs Putin, van twee Russische sympathiserende filmmakers die zich Gogol's Wives noemen, te zien op Idfa 2013, en Pussy Riot: A Punk Prayer van hbo, gemaakt door het Brits-Russisch regisseursduo Mike Lerner en Maxim Pozdorovkin. Die laatste wordt dinsdag op NPO 2 uitgezonden.

Jonge meisjes
Als Ruslandcorrespondent van NRC Handelsblad woonde Michel Krielaars in 2012 het proces bij. Ook interviewde hij de twee bij hun bezoek aan Amsterdam, dit voorjaar. 'Pussy Riot staat symbool voor het verzet van de nieuwe generatie tegen wat zij beschouwen als het corrupte regime van Vladimir Poetin. Ze zijn een icoon. Van wat ik ervan heb gezien tijdens de processen is het overtuigende oppositie; ze weten duidelijk waar ze het over hebben. Ook het politieke bewustzijn is er, zeker bij Tolokonnikova. Het rare is, het zijn nog heel erg jonge meisjes. Dat moet je niet vergeten. Ze zijn pas begin twintig. Je kunt je afvragen of ze wel beseffen wat ze hebben losgemaakt.'

Andrej Kartasjov, filmredacteur van het onafhankelijke online tijdschrift Paperpaper.ru, is van dezelfde generatie als Pussy Riot en even oud als Tolokonnikova, 23. 'Ik vond hun kerkperformance geweldig. Het was amusant om te zien hoe de zittende macht er onwillekeurig deel van werd - het proces werd min of meer onderdeel van de performance. Het was natuurlijk krankzinnig moedig. Ik bedoel, punk spelen op zo'n plek, dat doe je gewoon niet. Of het een succes was, is zeer de vraag. Pussy Riot wordt alleen gewaardeerd door een hoog­opgeleide stedelijke minderheid. Aan het einde van de rit weet ik niet of hun impact zo groot was.'

Pussy Riot staat niet opzichzelf. Kartasjov: 'Zij zijn verwant aan het Voina kunstcollectief, dat soortgelijke performances en acties doet. Voina heeft een keer een gigantische penis van honderd meter getekend op een openstaande brug vlakbij het gebouw van de fsb, de vroegere kgb. Klinkt kinderachtig, maar het was hilarisch. Tolokonnikova's echtgenoot Pjotr Verzilov zat vroeger bij Voina. En dan heb je nog Pjotr Pavlenski, die zijn mond dichtnaaide uit protest tegen de censuur, en kortgeleden zijn scrotum vastniette aan het Rode Plein. Naakt.'

Heilige verontwaardiging
De jeugd van de generatie van Andrej, Nadja en Masja werd getekend door de val van de Sovjet-Unie in 1991 en de jarenlange chaos en onzekerheid die volgde op de omwenteling, zoals in extremis verbeeld in de film Het asthenisch syndroom van regisseuse Kira Moeratova. Hun ouders raakten soms van het ene op het andere moment hun baan kwijt, vertelt de moeder van Masja in Pussy Riot: A Punk Prayer, loon werd niet uitbetaald en er heerste veel onzekerheid.

Tolokonnikova had een vader die haar in intellectueel opzicht sterk stimuleerde, maar met de scheiding van haar ouders verdween haar onbevangenheid en als tiener radicaliseerde ze. In de documentaire zijn opnames te zien van een performance uit 2008 waarbij ze, acht maanden zwanger van hun eerste kind, in een museum tijdens een 'anti-Poetin orgie' seks heeft voor de camera met Pjotr, haar man. Volgens Michel Krielaars is zij de meest intellectuele van het stel. 'Zij is in de gevangenis [Sloveens marxistisch filosoof] Žižek gaan lezen, en is ook met hem gaan corresponderen. Je moet ze plaatsen in de hoek van de punk. Ze leiden ook zo'n leven - het is een beetje de bio van Nina Hagen, daar doet het me aan denken. Ze zijn tegen het establishment, tegen de politieke cultuur, tegen de rijken, en voor de revolutie. In 1917 waren het bolsjewieken geweest.'

Hun veroordeling tot twee jaar gevangenis wekte wereldwijd grote verontwaardiging. Krielaars: 'Ik denk niet dat ze hadden verwacht dat ze zo zwaar gestraft zouden worden.' Was dat dan ook niet buitenproportioneel? 'Op dat moment, voorjaar 2012, was Poetin hard bezig de steun van de kerk voor zich te winnen. Die heeft hij hard nodig, want de kerk houdt het volk koest nu de economie in het slop zit. Hij moest de kerk dus wel tegemoet komen in haar heilige verontwaardiging over Pussy Riot. Het had ook vier jaar kunnen worden. Maar twee jaar in een Russisch strafkamp is iets heel ergs. Dat hebben ze ook verteld bij hun vrijlating, ze werden ziek en ellendig. Ik ben een keer in zo'n strafkamp geweest, je weet niet wat je ziet. Heel slecht eten, erbarmelijke omstandigheden temidden van moordenaars en andere echte criminelen. Wij waren bang dat ze door hun medegevangen zouden worden mishandeld of vergiftigd, zoals ze dat ook met [ceo van oliemaatschappij Yukos] Chodorkovski hebben geprobeerd.'