Simeon ten Holts hypnotiserende Canto Ostinato is "bijna klassiek"

"Hij heeft mijn leven verrijkt met een van de mooiste klassieke stukken ooit"

Ingmar Griffioen ,

Het overlijden van componist Simeon ten Holt maakt veel reacties los, ook uit onvermoede hoek. Zo lieten elektronische producers/dj's als Martyn, Joost van Bellen en Darko Esser hun waardering voor de Noord-Hollander blijken en was ook de jonge Amsterdamse Afrobeat-groep Jungle By Night geraakt: "Rust zacht Simeon ten Holt!" 3voor12 kijkt met VPRO Radio 4 eindredacteur Aad van Nieuwkerk en Darko Esser (dj, producer en dance-programmeur Doornroosje) naar het belang van Ten Holt en het onwaarschijnlijk succes van zijn magnum opus Canto Ostinato. Simeon ten Holt overleed zondag op 89-jarige leeftijd in een Alkmaars ziekenhuis. Vanavond vanaf 0.00 uur bij 3voor12 Radio brengt het ensemble InnerAct hun elektronische interpretatie van de Canto als eerbetoon aan Ten Holt.

Ten Holt blijkt niet alleen van grote invloed te zijn geweest op de (modern) klassieke en minimal musicwereld, maar ook op hedendaagse muziek en vooral dance. Dj Dimitri (Kneppers) voerde in 2011 een anderhalf uur durende 'toegankelijker versie' van Canto Ostinato uit in TrouwAmsterdam. "Zijn composities zijn allemaal vrij minimaal, wat natuurlijk veel raakvlakken heeft met vormen van elektronische muziek die ook op herhaling en het verschuiven van patronen zijn gebaseerd", legt Darko Esser aan de telefoon uit. "The great Dutch composer Simeon ten Holt passed away this evening at the age of 89. He made beautiful stuff", twitterde Joost van Bellen gister en Martyn liet weten dat Ten Holt hem "heel erg geraakt en beïnvloed heeft". Esser twitterde dat de componist zijn "leven verrijkt heeft met een van de mooiste klassieke stukken ooit gemaakt". 3voor12 heeft veel audio- en videomateriaal in dit artikel verzameld. Zo vind je een complete Canto Ostinato uitvoering van 2 uur en 45 minuten uit 1984 in het omroeparchief bij het Radio 4 Concerthuis. Bekijk een uitvoering van anderhalf uur op vier piano's hieronder:

Volgens Esser wordt Nederlander Simeon ten Holt in één adem genoemd met minimal music kopstukken Philip Glass, Steve Reich en Terry Riley. "Hij wordt echt in die orde van grootte gezien en dat is terecht." Ten Holt studeerde bij componist Jacob van Domselaer, die ook in Bergen woonde, en vertrok in 1949 als 26-jarige naar Parijs voor verdere muziekleer. De Noord-Hollander experimenteerde veel met toonsoorten en (a)tonaliteit. Van 1975-1979 legde hij zich toe op Canto Ostinato, dat hij als breekpunt in zijn oeuvre beschouwde en uitgroeide tot zijn meest invloedrijke werk. Hij voltooide de eerste versie in 1976 voor drie piano's en een orgel. De naam van de compositie slaat op het zangerige (canto) en het dwarse, hardnekkige (ostinato) van de sterk repetitieve muziek. Het stuk is op herhaling en tonaliteit gebaseerd en heeft geen vaste lengte.

De uitvoerenden kunnen kiezen voor variaties en herhalingen, noten herhalen, veranderen of weglaten en ze kunnen het naar eigen inzicht eindeloos rekken waarmee de kracht van de repetitie alsmaar toeneemt. "Die vrijheid is heel uitzonderlijk in de klassieke wereld, waar stukken toch vaak op één bepaalde manier gespeeld moeten worden", legt Aad van Nieuwkerk uit. "Er is ook een hele snelle versie. Niet zo mooi, maar niemand kan zeggen dat het niet mag." Er zijn uitvoeringen van drie kwartier en twaalf uur geweest, maar gebruikelijker is twee tot drie uur. Later volgden meer lange pianowerken als Lemniscaat (1983), Horizon (1985) en Incantatie IV (1990). Lemniscaat beleefde in 2007 een twaalf uur durende uitvoering in het Viervleugelpaviljoen tijdens Theaterfestival Boulevard in 's Hertogenbosch en maakte in Bergen al eens bijna een etmaal vol. Pianist Jeroen van Veen voerde Canto Ostinato in 2007 op vijf Fazioli concertvleugels uit in de stationshal van Utrecht Centraal.

Het componistenechtpaar Jeroen en Sandra van Veen voert veel werken van Ten Holt uit en was in februari nog te gast bij het VPRO-programma Vrije Geluiden:

De grote populariteit van Canto Ostinato is ongekend voor een modern klassiek stuk met variabele lengte, weet Van Nieuwkerk. "Het is waanzinnig populair. Ik geloof dat Jeroen van Veen het soms wel tweehonderd keer per jaar speelt. Dat is uniek. De meeste stukken, zelfs van een grote Nederlandse componist als Louis Andriessen worden één, twee tot vijf keer per jaar uitgevoerd." In april dit jaar was er nog een Canto XL festival met zes verschillende uitvoeringen in de hoofdstedelijke Beurs van Berlage. Van Nieuwkerk interviewde Ten Holt zo'n tien jaar geleden voor een serie nachtprogramma's op Radio 1. "Voor een driedelige serie met ook Louis Andriessen en de Haagse componist Cornelis de Bondt over het begrip tijd. Als je stukkken maakt die zo lang duren, is het heel interessant om te kijken wat er met je tijdsbeleving gebeurt. Je kunt elk begrip van tijd verliezen door de hypnotiserende werking. Wat ik me herinner van het gesprek is dat hij zelf geen verklaring had waarom Canto Ostinato zo'n succes was en andere stukken veel minder. Er is dus ook geen recept voor."

Van Nieuwkerk heeft wel een idee: "Heel zijn eigen gevoel, liefde en persoonlijkheid zitten erin. Het stuk is ritmisch heel herkenbaar, het heeft een ritmische puls, zoals elektronische muziek eigenlijk ook heeft. Het blijkt ook te werken voor veel mensen die niks met klassieke muziek hebben. Het is iets dat bijna iedereen direct aanspreekt. Sommigen zeggen: 'het is veel hetzelfde'. Dat is ook zo, dat hoort bij minimal music. Dat meditatieve, dat je in een soort trance brengt en dat het tegelijkertijd zo prettig wegluistert; ik denk dat dat het geheim van het succes is."

Nijmegenaar Darko Esser kwam acht jaar geleden door een ex-vriendin in aanraking met Ten Holt. "Ik zag twee jaar geleden een uitvoering voor vier piano's in het Philips Muziekgebouw in Eindhoven, waar ik heel veel mensen zag die ik van feestjes ken. Ik draai het ook op cd regelmatig." De populariteit van het stuk leidde tot veel cd-releases, aanvankelijk vooral door Kees Wieringa & Polo de Haas en de laatste jaren door Jeroen en Saskia van Veen. Esser ervaart het als rustgevende en lieve muziek. "De kracht is dat het een hele emotionele lading heeft. Minimal kan ook superabstract zijn, maar hij kiest meer voor melodie." De invloed van Ten Holt op zijn eigen muziek is groot, vertelt Darko Esser. "Niet direct op de structuur, maar meer qua sfeer. Het repetitieve, het hypnotische, dat je er helemaal in moet zitten, dat probeer ik soms ook te bereiken. Ik hou ook erg van hypnotiserende muziek als Johann Johannson, Steve Reich en ambient en drone." 

De componist betitelde Canto Ostinato als 'een weerspiegeling van zijn eigen innerlijk'.
Toch was Ten Holt volgens Van Nieuwkerk aanvankelijk terughoudend met het naar buiten brengen van de compositie. "De sfeer in de jaren '70 was meer van verzet tegen de gevestigde orde. Als je iets componeerde moest het dissonant zijn, daar week hij vanaf met een stuk dat ook mooi was. Nu hoor je daar niemand meer over. Later was de gedachte dat een stuk mooi maar ook weerbarstig moest zijn en dat als de massa het mooi vond, dat het dan niet veel kon zijn. Dat idee is denk ik dankzij Ten Holt en Canto wel veranderd." Aan de ene kant is de Canto een verslavende, bijna trippende ervaring, tegelijkertijd is het een van de belangrijkste werken in de modern klassieke wereld. Esser: "Het is inmiddels bijna klassiek."

Eerbetoon aan Simeon ten Holt op radio en tv

3voor12 Radio ruimt vanavond een heel uur in als eerbetoon aan Simeon ten Holt. Vanavond vanaf 0.00 uur brengt het ensemble InnerAct hun elektronische interpretatie van de Canto op 3FM, zoals ze die dit jaar ook op TodaysArt deden.  Op Radio 4 kun je vanaf 20.00 uur in het Avondconcert de gehele Canto Ostinato door pianisten Kees Wieringa en Polo de Haas terugluisteren. Cultura zendt vanavond vanaf 22.10 uur drie programma's over de overleden componist uit: om 22:10 uur een registratie van Canto Ostinato voor vier vleugels in de hal van het Centraal Station in Utrecht. Daarna een aflevering van Beeldspraak uit 1987 met een dag uit het leven van de componist. Tot slot een interview met Ten Holt uit 2008 over zijn werk, de wereldwijde status van Canto Ostinato en het belang van zijn dagboeken.

Docu Over Canto
Filmmaker Ramon Gieling maakte de documentaire 'Over Canto' over hoe het leven van een aantal mensen er anders had uitgezien als Canto Ostinato niet was gecomponeerd. De film ging in 2011 op het IDFA in première. Beluister hier een interview met Gieling in De Avonden en bekijk hieronder een fragment.

Tot slot hebben we nog een fraaie AVRO-opname van de Canto uit 27 januari 2009 opgeduikeld, de eerste integrale registratie van de versie voor twee piano's en twee marimba's. Klik hier voor de opname op Cultura gemist.